پاورقی
[1] اعلام خبر آزادی خرمشهر، سراسر ایران را در سرور و شادی بی‌نظیر فروبرد. بلندگوهای مساجد به پخش سرود و مارش پرداختند؛ قنادی‌ها بین مردم شیرینی پخش کردند؛ چراغ‌های همه‌ی اتومبیل‌ها روشن و برف پاکن‌هایشان رقصان بود. مردم یکپارچه به خیابان‌ها ریختند و به شادی پرداختند. ناظران این صحنه‌ها را با شادی مردم به هنگام فرار شاه خائن مقایسه کردند.
[2] تجاوزات عراق در منطقه مرزی منتهی به خرمشهر از 20 شهریور 1359 آغاز شد. ولی پیشروی به داخل خاک ایران از 31 شهریور شروع شد بنابراین اگر 20 شهریور را مبنا قرار دهیم مقاومت 44 روزه است و اگر 31 شهریور مبنا قرار گیرد با احتساب زمان سقوط خرمشهر در تاریخ 4 آبان، مقاومت خرمشهر 34 روز به طول انجامید.
[3] محسن رضایی، گفتگو با ماهنامه صنایع هوایی، شماره 131، اردیبهشت 1381، ص 2.
[4] نک: خونین‌شهر تا خرمشهر، محمد درودیان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1373.
[5] جیمز دوئرتی و رابرت فالتزگراف، نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، ترجمه علیرضا طیب و وحید بزرگی، نشر قدس، تهران، 1376، چاپ دوم، ص 206.
[6] به عنوان مثال، با گذشت بیش از چهارده دهه از جنگ ویتنام، همچنان درباره‌ی طولانی شدن آن به مدت هشت سال پرسش وجود دارد. کیسینجر در کتاب دیپلماسی در بررسی این موضوع می‌نویسد:«یکی دیگر از انتقاداتی که دائما از سیاست‌های ویتنام دولت نیکسون مطرح می‌شد این فرضیه بود که نیکسون بی‌دلیل جنگ را به مدت هشت سال طولانی نمود، در حالی که می‌توانست چهار سال زودتر نیز به همین شرایط دست یابد.» کیسینجر به این پرسش و نقد فرضیه‌ی آن پاسخ می‌دهد و به دلیل نادیده گرفتن واقعیت‌ها و سوابق تاریخی می‌نویسد:«مشکل این فرضیه نادیده گرفتن تمامی واقعیت‌های شناخته شده است. سوابق تاریخی بوضوح نشان می‌دهد که امریکا بلافاصله پس از پذیرش شروطش که قبلا به طور دائم توسط ویتنام شمالی در طول چهار سال قبل رد می‌شدند، به جنگ پایان داد.» (هنری کیسینجر، دیپلماسی، ترجمه فاطمه سلطانی‌یکتا و علیرضا امینی، زیر نظرش محمدحسن کاووسی، جلد اول انتشارات اطلاعات؛ تهران 1379، چاپ اول، ص 405 - 404) مورد دیگر عقب‌نشینی بی‌قید و شرط اسرائیل از جنوب لبنان در سال 2000 میلادی است، نیروهای اسرائیلی به مدت 18 سال جنوب لبنان را در اشغال داشتند و سرانجام به دلیل تلفاتی که از عملیات نظامی نیروهای مقاومت حزب‌الله لبنان حاصل شد عقب‌نشینی کردند این موضوع و پس از آن، آغاز انتفاضه مسجدالاقصی در داخل سرزمین‌های اشغالی و تأثیر عقب‌نشینی بر انتفاضه سبب شد تصمیم‌گیری برای عقب‌نشینی نقد شود. تسافی بارئیل در روزنامه هاآرتص چاپ اسرائیل می‌نویسد:
«این باور وجود دارد که عقب‌نشینی اسرائیل از لبنان، انتفاضه را به وجود آورده است. اگر نگوییم که عقب‌نشینی آن را ایجاد کرد دست‌کم ویژگی خشونت‌آمیز بودن را به انتفاضه بخشیده یا لااقل منبع الهام‌بخش آن بوده است؛ زیرا یک قدرت عربی برای نخستین بار موفق گردید تا اسرائیل را از مناطق اشغال شده بدون توافق یا تفاهم و صرفا با چشم‌پوشی کامل اسرائیل خارج سازد. چنین اقدامی مطمئنا می‌تواند به مثابه الگویی برای فلسطینی‌ها به کار آید.»
(مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه، بولتن روز هفتم، شماره‌ی شش، چهارشنبه 16 / 3 / 1380، ص 5)
و به این علت این تصمیم‌گیری نقد شده که بر انتفاضه تأثیر گذاشته است حال آنکه اگر این تصمیم اتخاذ نمی‌شد درگیری اسرائیل در منطقه جنوب لبنان و در داخل این پرسش را به وجود می‌آورد که چرا در حالی که اسرائیل در داخل درگیر انتفاضه است بخشی از نیروها در منطقه‌ی جنوب لبنان مستقر شده‌اند؟ بعدها آنتوان لحد از افسران شورشی ارتش لبنان که در خدمت ارتش اسرائیل قرار گرفته بود گفت: «شما (اسرائیلی‌ها) از لبنان فرار کردید و فلسطینی‌ها این درس را فراگرفته و آنچه در خصوص حزب‌الله (لبنان) رخ داد در مناطق فلسطینی‌نشین نیز روی خواهد داد.»
(بولتن روز هفتم، شماره‌ی 5، 9 / 3 / 1380، ص 5)
یکی دیگر از نویسندگان اسرائیلی در سالگرد عقب‌نشینی از جنوب لبنان نوشت:«یک یا دو سال دیگر تاریخ و شهروندان اسرائیل که پیگیر اوضاع می‌باشند صحنه‌های بسیار تلخ و دشوار عقب‌نشینی اسرائیل را از جنوب لبنان از یاد خواهند برد ولی در عوض چه چیزی را به خاطر خواهند داشت؟ آنها کشته‌شدگان بسیار را به یاد خواهند آورد و میزان زیان‌های هنگفت وارد شده به ما در صفحه خاطر آنها نقش خواهد بست. آنها این پرسش را مطرح خواهند ساخت که ظرف 18 سال ما چه کاری در آن منطقه صورت دادیم؟ آیا این اقدام ما درست و بجا و مفید بود؟»
وی در پاسخ به این پرسش که هر شخصی با توجه به دیدگاه سیاسی خاص خود به این سؤال پاسخ خواهد داد، از این تصمیم‌گیری شجاعانه تمجید می‌کند و می‌نویسد: «مهمترین پرسش که پیش می‌آید این است که چرا تا پیش از آن تصمیم به عقب‌نشینی گرفته نشد؟»
(بولتن روز هفتم، شماره 5، 9 / 3 / 1380، ص 5)
تصمیم رئیس جمهور وقت امریکا، بوش پدر برای حفظ صدام پس از آزادسازی کویت از موضوعاتی است که هم اکنون مورد نقد قرار گرفته است. در آن اوضاع گسترش اعتراضات مردمی در شهرهای عراق و از هم پاشیدگی ارتش پس از شکستی سیاسی و نظامی، عراق را در وضعیت نامطلوبی قرار داده بود و صدام در حال سقوط بود. بوش در چنین وضعیتی علاوه بر اینکه به ارتش امریکا دستور داد تا از پیشروی به سمت بغداد خودداری کنند به ارتش عراق نیز اجازه داد تا با استفاده از هلی‌کوپتر حرکت مردمی را در عراق سرکوب کند. تثبیت قدرت صدام در عراق و ناتوانی امریکا در حذف وی سبب شده است تا بوش پدر نقد شود. به همین دلیل، وی بعدها به این انتقادات و پرسش‌ها پاسخ داد و در مصاحبه با C.N.N دلایل سرنگون نکردن صدام را به شرح زیر برشمرد:
«1- همه کسانی که امروز بحث سرنگونی را مطرح می‌کنند آن با روز عملیات مخالف بودند.
2- اگر ما وارد عراق می‌شدیم ائتلاف (به جز انگلیس) ظرف 48 ساعت به هم می‌خورد. در منطقه هم، هیچ کشوری غیر از کویت با سرنگونی موافق نبود.
3- اقدام ما در سرنگونی موجب می‌شد تا صدام شکست‌خورده به یک شهید تبدیل شود.
4- پذیرفتن نیروهای بیگانه در خاک عراق اساسا قابل قبول نبود.
و...
چنان که روشن است بوش در پاسخ به انتقادات، به وضعیت و پیامدهای احتمالی سقوط صدام اشاره می‌کند. حال آنکه امروز بر اساس نتایج این تصمیم و باقی ماندن صدام در قدرت این تصمیم نقد می‌شود.»
(مصطفی زهرانی، استراتژی امریکا و آینده عراق، مجله‌ی سیاست دفاعی، شماره‌ی 27 - 26، بهار و تابستان 78، ص 40، مصاحبه بوش با C.N.N در تاریخ 7 فوریه 1998).
[7] همان، ص 164.
[8] جوزف فرانکلین، روابط بین‌الملل در جهان متغیر، ترجمه عبدالرحمن عالم، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران 1369، ص 103.
[9] متقابلا توجه به جنگ در بعد حماسی و ارزشی نیز ضمن اینکه با توجه به ضرورت حفظ ارزش‌ها و خون شهیدان و میراث گران‌قدر دوران دفاع مقدس دنبال می‌شود ولی ضرورت‌های سامان‌دهی وضعیت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی به چنین توجهی منجر شده است. با این توضیح، شاید بتوان نتیجه گرفت برخورد با جنگ پس از جنگ نشان می‌دهد این موضوع از جایگاه تاریخی و ملی خود خارج و تحت تأثیر ملاحظات متفاوتی قرار گرفته است.
[10] به این نظریه در کتاب از خونین‌شهر تا خرمشهر در ص 176 - 175 اشاره شده است ولی متأسفانه در ذکر نام آقای رضایی غفلت شد. بعدها نیز آقای ولایتی در کتاب تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی، به موضوع تغییر ماهیت جنگ پس از فتح خرمشهر بدون ذکر منبع (کتاب) اشاره کرد.
[11] مهدی بهداروند، ورود به خاک عراق، ضرورت‌ها و دستاوردها، معاونت فرهنگی نیروی هوایی سپاه، 1381 ص 92.
[12] مأخذ 1.
[13] مأخذ 6، ص 93.
[14] مأخذ 6، ص 94.
[15] روزنامه انتخاب، 5 / 3 / 1381، ص 2.
[16] مأخذ 6، ص 95.
[17] مأخذ 1.
[18] عضو پیشین کادر مرکزی سازمان مجاهدین خلق که پس از انشعاب سازماندهی جدیدی را ایجاد کرد و هم اکنون مجله‌ی چشم‌انداز را منتشر می‌کند.
[19] روزنامه نوروز، 16 / 3 / 1381.
[20] همان.
[21] همان.
[22] همان.
[23] نک:پرسش‌های اساسی جنگ، محمد درودیان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ دوم، 1382.
[24] نهضت آزادی با استفاده از موقعیت فتح خرمشهر، در یک بیانیه‌ی تحلیلی و نسبتا مفصل از این موضوع دفاع کرد که دولت موقت نقشی در شروع جنگ نداشته است!.
[25] نک: پرسش‌های اساسی جنگ، محمد درودیان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ دوم، 1382.
[26] مرتضی آوینی، «ویژه حماسه سوم خرداد»، روزنامه رسالت، 3 / 3 / 1382، ص 8.
[27] همان.
[28] همان.
[29] امام در جمع گروهی از حجاج پاکستانی در تاریخ 16 / 8 / 1359 درباره‌ی حزب بعث و صدام و جنایات آنها علیه علمای اسلامی می‌گوید: «صدام کسی است که تابع عفلقی‌هاست و آنها حزبشان اسلام را منافی می‌دانند با وضعیت خودشان، دشمن اسلام هستند آنها... اینها همان‌ها هستند که علمای بزرگ اسلام را چه از طایفه سنی و چه از طایفه شیعه گرفتار کردند، حبس کردند و شهید کردند.» (صحیفه‌ی نور، جلد 13، ص 165 و 166).
[30] صحیفه نور، جلد 13، ص 95، پیام امام خمینی، 2 / 7 / 1359.
[31] همان، ص 124، بیانات امام خمینی، 28 / 7 / 1359.
[32] صحیفه نور، جلد 16، ص 233، بیانات امام خمینی، 3 / 5 / 1361.
[33] صحیفه نور، جلد 20 ص 222، پیام امام خمینی، 13 / 4 / 1367.
[34] روزنامه اعتماد، 22 / 5 / 1381.
[35] روزنامه اعتماد، 27 / 5 / 1381.
[36] تا قبل از اظهارات آقای مهاجرانی، گفتمان انتقادی درباره جنگ و پرسش‌ها بیشتر ناظر بر نحوه مدیریت و تصمیم‌گیری‌ها با ملاحظات و اغراض سیاسی بود. ولی سخنان آقای مهاجرانی حوزه جدیدی را گشود که پیامدهای آن در مقایسه با بحث‌های پیشین بسیار عمیق‌تر است و در آینده با توجه به تغییر و تحولات فرهنگی - اجتماعی آثار آن تدریجا آشکار خواهد شد.
[37] کتاب قبل از سقوط صدام نوشته شده است و اکنون نیز ماهیت حکومت عراق مبهم است.
[38] قرآن کریم، سوره حجرات، آیه 9.
[39] مأخذ 5، ص 124 بیانات امام خمینی، 28 / 7 / 1359.
[40] مأخذ 5، ص 128، بیانات امام خمینی، 28 / 7 / 1359.
[41] ماری کالدور، «مفهوم جنگ از گذشته تاکنون»، گروه ترجمه ماهنامه نگاه، ماهنامه نگاه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، شماره 24، ص 16.
[42] مایکل هاوارد، کلاوزویتس و نظریه جنگ، ترجمه غلامحسین میرزا صالح، انتشارات طرح نو، 1377، ص 112.
[43] ماهیت سیاسی - عقیدتی جنگ به معنای جنگ اسلام و کفر و رفتار عراق در چارچوب سیاست‌ها و منافع امریکا و سایر قدرت‌ها از ابتدا تا پایان جنگ ثابت بود ولی فلسفه و هدف وقوع جنگ و اهداف ایران از ادامه آن تحت تأثیر متغیرها و شرایط تغییر کرد که در اینجا بخشی از آن مورد توجه قرار گرفته است.
[44] والتر گیوهان، سیطره زمان بعد چهارم در جنگ‌های مدرن، ترجمه مصطفی میخبر، انتشارات دوره عالی جنگ، چاپ اول، 1382، ص 24.
[45] همان، ص 26.
[46] جک لووی، «تئوری‌های جنگ و صلح»، گروه ترجمه ماهنامه نگاه، ماهنامه نگاه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، شهریور 1381، شماره 26، ص 4.
[47] مأخذ 13، ص 12 و 13.
[48] عادل جهان‌آرای، «نظریه‌های جنگ»، قسمت دوم، روزنامه همشهری، 9 / 8 / 1380، ص 6.
[49] مأخذ 14، ص 74 و 75.
[50] و.ب گالی، فیلسوفان جنگ و صلح، ترجمه محسن حکیمی، نشر مرکز، تهران، 1372، ص 192.
[51] پیتر می‌یر، جامعه‌شناس جنگ و ارتش، ترجمه دکتر محمدصادق مهدوی و دکتر علیرضا ازغندی نشر قومس، چاپ پنجم، 1376، ص 33.
[52] همان، ص 89.
[53] مأخذ 14، ص 113.
[54] فیلیپ رابینز، «اهداف، استراتژی‌ها و مشکلات عراق در جنگ»، گروه ترجمه ماهنامه نگاه، ماهنامه نگاه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، شماره 26 شهریور 1381، ص 45.
[55] همان.
[56] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بولتن بازتاب حمله احتمالی آمریکا به عراق (10)، 7 اسفند 1381، ص 151، به نقل از روزنامه گاردین، 4 فوریه 2003.
[57] صدام بعدها در مصاحبه‌ها با نشریه‌ی ایتالیایی کوریره دلاسرا درباره پیامدهای حمله عراق به ایران برای منطقه و منافع غرب می‌گوید: «اگر ما مداخله نمی‌کردیم تمامی منطقه، اکنون تحت سلطه‌ی تهران درآمده بود. عملا نه تنها برای حفظ و حراست از کشورهای خاورمیانه، بلکه برای دفاع از مناطقی می‌جنگیدیم که از نظر استراتژیکی و اقتصادی، اهمیت حیاتی دارند، ما برای امریکا و اروپا نیز می‌جنگیم.»
(کتاب خطبه‌های نماز جمعه سال 1362، جلد چهارم، زیر نظر محسن هاشمی، بهار 1376، چاپ اول، ص 427).
[58] توضیحات عمر علی نشان می‌دهد که بنابر اظهارات رئیس دانشگاه سازمان سیا در سفارت آمریکا در ایران، صدام قبل از تصرف سفارت آمریکا آماده‌ی حمله‌ی نظامی به ایران بود. در واقع، تصرف سفارت امریکا حتی در این مرحله موجب تأخیر حمله عراق به ایران شد.
[59] غلامعلی رشید به نقل از صدر معاون وزیر خارجه، برگرفته از مصاحبه با عمرعلی با الحیات.
[60] روزنامه نیویورک تایمز می‌نویسد: «صدام حسین قرارداد تحقیرآمیزی را که ایران قدرتمند در سال 1975 (به عراق) تحمیل کرده بود، لغو نمود. وی می‌خواهد ضعف و در صورت امکان، سرنگونی رژیم آیت‌الله خمینی را در ایران نشان دهد. (اسناد تجاوز به روایت مطبوعات خارجی، بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس، تهران 1372، ص 37 نیویورک تایمز 6 / 7 / 1359).
[61] نشریه آبزرور درباره‌ی هدف‌های عراق در تحلیلی نوشت: «اصلی‌ترین هدف صدام احتمالا این است که ایران را به گونه‌ای تضعیف کند که این کشور نتواند انقلاب (شورش) را در میان شیعیان جنوب عراق، هدایت کند. همچنین او خود را در مورد امتیازهای ارضی شرم‌آوری که برای خاتمه جنگ کردها به شاه داد، آشکارا مقصر می‌داند. ولی آنهایی که صدام را می‌شناسند بر این باورند که او هدف سومی نیز دارد. حاکم جاه‌طلب عراق می‌خواهد برتری کشور خود را بر خلیج (فارس) و رهبری عرب تحمیل کند. برای حصول به این امر، چه راهی بهتر از آن که استان نفت‌خیز خوزستان را - که ساکنان آن عرب می‌باشند - تجزیه کند.» (همان، ص 91، آبزرور، 8 / 10 / 1359).
[62] مأخذ 25، ص 46.
[63] اصغر جعفری ولدانی، بررسی تاریخی
اختلافات مرزی ایران و عراق، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1368، ص 571، به نقل از حامد علوان مشاور سابق عراق در مسائل جاری.
[64] همان، ص 572، 571.
[65] حسن علوی از مشاوران سابق صدام در گفت‌وگو با رادیو کویت می‌گوید: «یک مستشار نظامی امریکا پیش از وقوع جنگ عراق و ایران به صدام گفت، اگر در اندیشه وحدت اعراب است باید از منطقه خلیج فارس این کار را آغاز کند و سپس با انگشت مرز ایران را نشان می‌دهد... پس از گذشت دو سال از جنگ صدام در جلسه‌ای گفت که آن مستشار امریکایی مرا فریب داد.»
(بولتن رسانه های بیگانه 10 / 10 / 1377، معاونت سیاسی واحد مرکزی خبر).
[66] حسن فتحی، «تلاشهای صلح‌آمیز در 8 سال دفاع مقدس»، حماسه مقاومت، جلد دوم معاونت فرهنگی و تبلیغات جنگ ستاد فرماندهی کل قوا، زمستان 1369، ص 97.
[67] مهدی انصاری و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد چهارم (هجوم سراسری)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، چاپ دوم، 1375، ص 333.
[68] مأخذ 30، ص 527.
[69] تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، دفتر حقوقی وزارت خارجه، بهمن 1361، شرکت افست، ص 8.
[70] روزنامه ستاره سرخ مسکو می‌نویسد: «رهبران عراق که تهاجم را در سطح وسیعی آغاز نمودند تصور می‌کردند با شکست نظامی، رژیم ایران نیز دوام نیافته، قطعه قطعه خواهد شد.»
(سفارت جمهوری اسلامی ایران، مسکو، 8 / 8 / 1359).
[71] گروه علوم انسانی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، زیر نظر مرتضی منطقی، نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران، چاپ تهران، 1372، ص 31 و 32.
[72] آقای هاشمی در نماز جمعه تهران به ملاقات دیگری با عرفات در بیروت اشاره می‌کند و در این زمینه می‌گوید: «در اوایل جنگ وقتی که من به بیروت رفتم، شبی، یک جلسه طولانی با آقای یاسر عرفات داشتم (عده زیادی از رفقای من، همراهم بودند و یک جلسه‌ی رسمی در دفتر یاسر عرفات بود.) ایشان گفت:در اتاق جنگ عراقی‌ها نقشه‌ای را دیدم که پیشروی ارتش عراق تا بهبهان بود، یعنی از دزفول و راه‌آهن و جاده تهران - اهواز، عبور می‌کنند تا بهبهان می‌روند. همه خوزستان، ماهشهر، آبادان، اهواز و تمام آن منطقه یک مملکت به نام «عربستان» می‌شد. حالا این «عربستان» دست کی باشد، این جزء چیزهایی است که ما هنوز نمی‌دانیم. تحقیقا باید یک کشور مثل کویت، یا مثل عربستان سعودی، یک چیز آمریکایی، یا این طور چیزی باشد.»
(هاشمی رفسنجانی، خطبه‌های نماز جمعه سال 1362، جلد چهارم، دفتر نشریه معارف با همکاری سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، بهار 1376، ص 108 خطبه‌ی دوم 2 / 2 / 1362».
[73] نماز جمعه 8 / 7 / 1379، روزنامه جمهوری اسلامی، 9 / 7 / 1379، ص 12.
[74] مصاحبه اختصاصی با اکبر هاشمی رفسنجانی، 1 / 12 / 1379.
[75] رضا پهلوی، گذشته و آینده، رضا پهلوی در گفت‌وگو با احمد احرار، ص 120 - 119، به نقل از ابوالحسن بنی‌صدر اولین رئیس جمهور ایران از کتاب درس و تجربه، جلد دوم، ص 809 و 810.
[76] حمید احمدی، درس و تجربه، جلد دوم: تحقیقی درباره تاریخ انقلاب ایران، انتشارات انقلاب اسلامی (خارج از کشور)، 1380، ص 810 و 811.
[77] بنی‌صدر در کتاب خاطرات خود (جلد دوم - ص 790) می گوید: «شاپور بختیار در اواسط اردیبهشت 1359 با صدام حسین دیدار کرد. خبر این ملاقات از طریق حزب کمونیست عراق در اختیار کیانوری، دبیر اول، حزب توده قرار گرفت. بختیار پس از بازگشت از عراق در مصاحبه با نشریه‌ی پاری مارچ فرانسوی گفت: «عراقی خواستار ذره‌ای از خاک ایران نیستند.» (نقل از نامه مردم، 31 / 2 / 1359).
[78] مأخذ 33، ص 521، گزارش روز 30 / 7 / 1359.
[79] خبرگزاری پارس «نشریه گزارش‌های ویژه»، 5 / 7 / 1359، رادیو اسرائیل.
[80] همان، رادیو مسکو.
[81] خبرگزاری پارس، «نشریه گزارش‌های ویژه»، 6 / 7 / 1359، رادیو اسرائیل، 5 / 7 / 1359.
[82] مأخذ 36، ص 93 و 94.
[83] ساندی تایمز به نقل از منابع موثق مخالف عراق می‌نویسد: «طرح اصلی عراق در تعرضش به ایران، پیشروی سریع نیروهای عراقی و پیوستن آنان به قبایل محلی ایران بود تا آنها دست به قیام بزنند و پس از آن نواحی آزاد شده با عنوان جمهوری آزادی ایران اعلام شود.» (اسناد تجاوز به روایت مطبوعات خارجی، ساندی تایمز، 4 / 8 / 1359، ص 107).
[84] مأخذ 40 ص 302.
[85] مأخذ 93، 36 و 94.
[86] وفیق السامرایی، ویرانی دروازه شرقی، ترجمه عدنان قارونی مرکز فرهنگی سپاه، تهران، 1377، ص 39 و 40.
[87] گفت‌وگوی اختصاصی با سید محمود دعایی سفیر وقت ایران در عربستان، تابستان 1379.
[88] جیمز بیل در مقاله خود می‌نویسد: «هنگامی که عراقی‌ها دست به تهاجم زدند، ایران با دشواری‌های زیادی روبه‌رو بود و انقلاب به گونه‌ای جدی از طرف نیروهای داخلی و خارجی تهدید می‌شد. اقتصاد کشور بی‌ثبات و ضعیف بود. عناصر مهمی از طوایف کرد در شمال غربی کشور شورش کردند و نیروهای ضدانقلاب مبادرت به اقدامات تروریستی و خرابکاری در تهران و سایر نقاط می‌کردند.این همه، در حالی بود که ایالات متحده و هم‌پیمانان آن نیز به علت بازداشت گروگان‌های امریکایی، در صحنه بین‌المللی فشار زیادی به ایران وارد می‌کردند.» (دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، مقاله‌ی جنگ، انقلاب و روحیه، تهران 1368، جلد دوم، ص 416).
[89] افرایم کارش، «جنگ ایران و عراق»، یک تجزیه و تحلیل نظامی» نشریه ادلفی پی‌یر، بهار 1398، ترجمه خبرگزاری جمهوری اسلامی، تکثیر معاونت اطلاعات و عملیات ستاد کل، دفتر مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 40.
[90] وفیق السامرایی، مصاحبه اختصاصی با شبکه الجزیره قطر، روزنامه یاس نو، 6 / 12 / 1361، شماره چهارم، ص 14.
[91] حمید احمدی، درس و تجربه، جلد دوم: تحقیقی درباره تاریخ انقلاب ایران:انتشارات انقلاب اسلامی (خارج از کشور) 1380، ص 810، به نقل از مصاحبه ابراهیم نبوی با آقای احسان نراقی (در خشت خام) نشریه جامعه ایرانیان، تهران، 1378، ص 162.
[92] تجاوز سراسری ارتش عراق در تاریخ 31 شهریور سال 1359، ساعت 2 بعدازظهر آغاز شد. درگیری در مرز و عبور عراقی‌ها در برخی مناطق حتی در روزهای قبل آغاز شده بود.
[93] مأخذ 48، ص 62.
[94] 54.
[95] مأخذ 50، ص 59.
[96] جیمز بیل، «جنگ، انقلاب و روحیه»، کتاب بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، تهران 1368، جلد دوم ص 224.
[97] روزنامه السفیر، 29 / 8 / 1989، ترجمه سفارت ج.ا.ا. بیروت، 1368.
[98] آنتونی کردزمن و آبراهام واگنر، درسهایی از جنگ مدرن، جلد دوم: جنگ ایران و عراق، ترجمه حسین یکتا، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، جلد دوم، ص 99.
[99] روزنامه اخبار اقتصاد، 1 / 7 / 1377، مقاله‌ی آخر جنگ (قسمت اول)، نوشته‌ی شهرام چوبین، ترجمه جعفر خیرخواهان.
[100] فیلیپ رابینز معتقد است عراقی‌ها به دنبال جنگ محدود بودند و به نقل از چارلز تریپ می‌نویسد: «قرار بود جنگ یک عملیات کوتاه مدت باشد تا به طور کامل رهبران ایران قانع شوند که در رقابت دراز مدت بین دو کشور، رهبران عراق دست بالا را خواهند داشت.»
(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ماهنامه نگاه، شماره 26 شهریور 1381، ص 47).
[101] مأخذ 36، ص 65.
[102] بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس، اسناد تجاوز به روایت مطبوعات خارجی، تهران، 1372، ص 18، گاردین، 5 / 7 / 1359.
[103] همان، ص 87، گاردین، 3 / 7 / 1359.
[104] مأخذ 33، ص 82 و 83.
[105] مأخذ 30، ص 555 و 556.
[106] مأخذ 33 ص 123.
[107] مأخذ 163، 33.
[108] مأخذ 50، ص 20.
[109] مأخذ 32، ص 96.
[110] مأخذ 36: رادیو لندن، 13 / 7 / 1359، ص 70.
[111] بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس، عزت راز جاودانگی به کوشش قاسم فروغی جهرمی، ص 105.
[112] مأخذ 33 ص 278، روزنامه گاردین.
[113] مأخذ 36، رادیو امریکا، 8 / 8 / 1359. ص 69 و 70.
[114] مأخذ 11 / 7 / 1359، 33، ص 278.
[115] مأخذ 48، ص 64.
[116] مأخذ 58، ص 130 و 131.
[117] جنبش عدم تعهد تا بهمن 1359 هیچ موضع اصولی در قبال جنگ نگرفت. اجلاس وزیران خارجه جنبش عدم تعهد در دهلی‌نو، در حقیقت اولین جلسه رسمی و همه‌جانبه این جنبش بعد از آغاز جنگ بود (تلاشهای صلح‌آمیز در 8 سال دفاع مقدس، حسن فتحی، ص 101). حبیب شطی دبیر کل سازمان کنفرانس اسلامی نیز در ملاقات با امام خمینی طرحی را برای تشکیل هیئتی از رؤسای کشورهای اسلامی پیشنهاد داد که امام با آن موافقت کرد ولی این هیئت نیز بر تقدم آتش‌بس تأکید داشت. چنان که وزیر خارجه دولت موقت می‌گوید: حبیب شطی بعدها در ملاقات با من گفت «امام در یکی از ملاقات‌ها به من گفت از منزل من بروید بیرون و در پشت در خانه اعلام کنید صدام متجاوز است و من برای پایان دادن به جنگ تصمیم‌گیری خواهم کرد. من بیرون آمدم و با دولت‌ها و هیئت مطرح کردم ولی دولت‌های عرب گفتند نمی‌توانیم این پیشنهاد امام را بپذیریم!» با این توضیح مشخص می‌شود این هیئت‌ها نیز قدرت و اراده‌ی لازم برای پایان دادن به جنگ را نداشتند. سایر اشخاص نیز وضعیت بهتری نداشتند.
[118] منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل متحد در جنگ ایران و عراق، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، بهار 1371، ص 20.
[119] همان.
[120] کامرون.ر. هیوم، سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ترجمه هوشنگ راسخی عزمی ثابت، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران 1376، ص 58.
[121] مأخذ 76، ص 30 و 31.
[122] همان.
[123] همان، ص 33.
[124] مأخذ 58، ص 116.
[125] مأخذ 33، ص ص 278، روزنامه گاردین، 11 / 7 / 1359.
[126] مأخذ 48، ص 64.
[127] مأخذ 33، ص 508 و 509، روز 29 / 7 / 1359.
[128] روزنامه تایمز لندن در این زمینه نوشت: «جنگ ایران و عراق چه از نظر تاکتیکی و چه از نظر استراتژیکی به بن‌بست رسیده است به همین دلیل، عراق به هر دری می‌زند تا بلکه کشوری واسطه‌ی آتش‌بس شود.»
(مهدی انصاری و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد چهارم، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 470 گزارش روز 26 مهر 1359).
[129] وقتی همه امتیازات به نفع یک طرف می‌شود و طرف مقابل اصلا امتیازی نگیرد چنین وضعیتی را حاصل جمع صفر می‌گویند.
[130] هفته‌نامه یواس نیوزاندور لدریپورت، چاپ امریکا، خبرگزاری پارس 5 / 7 / 1360، رادیو اسرائیل، 4 / 7 / 1360.
[131] مأخذ 33، ص 495، گزارش روز 28 / 7 / 1359.
[132] مأخذ 30، ص 568.
[133] مأخذ 33، گزارش روز 22 / 7 / 1359، ص 422.
[134] همان، سعدون حمادی وزیر خارجه عراق.
[135] مأخذ 33، گزارش روز 30 / 8 / 1359، سعدون حمادی وزیر خارجه عراق، ص 559 و 560.
[136] مأخذ 33، گزارش روز 29 / 7 / 1359، طه یاسین رمضان معاون اول نخست‌وزیر عراق، ص 508.
[137] مأخذ 33، ص 482، گزارش روز 27 / 7 / 1359 سعدون حمادی وزیر خارجه عراق، ص 482.
[138] معاونت فرهنگی و تبلیغات ستاد فرماندهی کل قوا، حماسه مقاومت، جلد یک تهران 1368، ص 42، مصاحبه صدام 21 / 8 / 1359.
[139] همچنین از استان ایلام 2600 کیلومتر مربع، از استان کرمانشاه 2100 و از استان کردستان 300 کیلومتر مربع در اشغال نیروهای عراقی بود.
[140] مأخذ 36، ص 64.
[141] مأخذ 33، ص 533،گزارش روز 1 / 8 / 1359، سعدون حمادی وزیر خارجه عراق.
[142] مأخذ 36، ص 85، رادیو صوت الجماهیر 22 / 8 / 1359.
[143] مأخذ 33، ص 508، گزارش روز 29 / 7 / 1359.
[144] مأخذ 36، ص 88.
[145] مأخذ 36، ص 82 و 83، رادیو صوت الجماهیر 21 / 8 / 1359.
[146] مأخذ 36، ص 83، روزنامه لوموند 12 / 11 / 1359.
[147] مأخذ 36، ص 83، خبرگزاری یونایتدپرس.
[148] نک: «جنگ بازیابی ثبات»، محمد درودیان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1378.
[149] مأخذ 33 ص 508، گزارش روز 29 / 7 / 1359، طه یاسین رمضان معاون اول نخست‌وزیر عراق.
[150] افرایم کارش در مقاله جنگ ایران و عراق یک تجزیه و تحلیل نظامی می‌نویسد: «صدام با تشخیص موقعیت پرمخاطره عراق ظاهرا در اوایل پاییز 1360 (1981) قوای خود را برای یک جنگ طولانی و ساکن آماده کرد. وی به دو برابر نمودن تعداد ارتش عراق، اتخاذ یک سیستم تدافعی و سایر موارد اشاره می‌کند.» ص 29.
[151] مأخذ 58، ص 102.
[152] مأخذ 58، ص 134.
[153] همان.
[154] صدام در 17 مرداد 1381، به مناسبت سالگرد پذیرش قطعنامه 598، در سخنانی گفت: «جنگ و آنچه بین دو کشور رخ داد مایه‌ی تأسف است.».
[155] سخنرانی صدام در جمع نیروهای مسلح عراق در تاریخ 14 / 1 / 1369، وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، اداره اول خلیج فارس، 10 / 2 / 1369 ص 10 و 11.
[156] مأخذ 103.
[157] سید یحیی صفوی (فرمانده کل سپاه)، مصاحبه با روزنامه کیهان، 3 / 3 / 1377، ص 7.
[158] همان.
[159] مأخذ 103.
[160] نیکی.آر.کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1375، تهران ص 453 و 454.
[161] همان، ص 354.
[162] جعفری (مسئول سابق اداره اطلاعات سپاه)، 9 / 5 / 78، گفت‌وگوی اختصاصی.
[163] صحیفه نور، جلد 13، ص 232، بیانات امام خمینی، 6 / 10 / 1359.
[164] اکبر هاشمی رفسنجانی، عبور از بحران، تهران، دفتر انتشارات معارف انقلاب، 1378، ص 66، گزارش روز 23 فروردین 1359.
[165] صحیفه نور، جلد 14، ص 62، پیام امام خمینی، 22 / 11 / 1359.
[166] آقای هاشمی در کتاب عبور از بحران، ص 363 می‌نویسد: «اول شب در جلسه شورای عالی اقتصاد در نخست‌وزیری شرکت کردم، بحث تورم بود، خیلی بالاست، حدود 20 درصد در پنج ماهه‌ی اول سال 60، عوامل تورم و راه‌های علاج را بررسی کردند. نتیجه گرفتند که تورم جهانی، بالا بردن حقوق‌های سطح پایین، بی‌اعتمادی مردم به آینده اقتصادی و کمی پس‌انداز، معلوم نبودن تکلیف مالکیت‌ها، معلوم نبودن رشته‌های بخش خصوصی و دولتی، عوامل روانی و تبلیغات اجانب و ضدانقلاب، محاصره اقتصادی و جنگ از عوامل تورم است.» ایشان درباره‌ی جلسه‌ی 20 آبان در ص 364 می‌نویسد: «جلسه درباره‌ی وضع ارزی کشور تشکیل شده ذخیره ارزی حدود دو میلیارد دلار است و ارزش طلاها در حدود پنج میلیارد دلار، هر ماه نزدیک 5 / 1 میلیارد دلار واردات داریم و صدور نفت روزانه حدود پانصد هزار بشکه است.حدود ششصد میلیون دلار در ماه. اگر چنین باشد بزودی ذخیره ارزی تمام می‌شود. در این جلسه تصمیم گرفتیم به کشورهای خارجی کمتر حمله و فحاشی شود.صدا و سیما کنترل شود.».
[167] مأخذ 117، ص 9.
[168] صحیفه نور، جلد 14، ص 291، بیانات امام خمینی، 24 / 3 / 1360.
[169] مأخذ 117، ص 19.
[170] مأخذ 117، ص 215، 3 / 5 / 1360.
[171] مأخذ 117، ص 187، 1360 / 4 / 12.
[172] مأخذ 117، ص 191، 15 / 4 / 1360.
[173] مأخذ 117، ص196، 19 / 4 / 1360.
[174] مأخذ 117، ص 198 و199، 22 / 4 / 1360.
[175] مأخذ 117، ص 199، 22 / 4 / 1360.
[176] معاونت سیاسی ستاد کل سپاه ویژه‌نامه بررسی جنگ تحمیلی و بحران خلیج فارس، مهر 1366، ص 87، مقاله «ملی‌گرایی عربی و خلیج فارس» ترجمه خبرگزاری جمهوری اسلامی، 19 / 8 / 1365.
[177] مأخذ 36، ص 165، سخنرانی صدام، صوت الجماهیر، 16 / 10 / 1360.
[178] مأخذ 36، ص 85 و 86، صوت الجماهیر، 21 / 2 / 1360.
[179] مأخذ 61، ص 70، دیلی‌تلگراف، 8 / 10 / 1359.
[180] مأخذ 30، ص 595، صدام حسین 23 / 12 / 1359.
[181] مأخذ 58، ص 134 و 135.
[182] مأخذ 86.
[183] مأخذ 35، ص 102.
[184] جای دی - استمپل، درون انقلاب ایران، ترجمه دکتر منوچهر شجاعی، مؤسسه فرهنگی رسا، 354.
[185] مأخذ 30، ص 595.
[186] مأخذ 30 مصاحبه 29 / 10 / 1359.
[187] مأخذ 30 سخنرانی صدام در جمع ارتش ملی عراق در آستانه اعزام به جبهه ص 595.
[188] دکتر محسن رضایی فرماندهی پیشین کل سپاه و دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام در مصاحبه‌ای می‌گوید: «سال اول جنگ در حالی تمام شد که برای ما دو نتیجه روشن داشت؛ یکی اینکه وضعیت نظامی کشور بدون یک تحولی در آن نمی‌توانست دارای یک دستاوردی برای ملت باشد... و ثابت شد آقای بنی‌صدر و دوستانش در طول یک سال همه ایده‌ها و طرحشان را که عمل کردند هیچ نتیجه‌ای از جنگ کلاسیک برای ملت ایران ندارد.حملات زیادی که کردند با شکست مواجه شد...»
(برنامه تلویزیونی سجاده آتش، شبکه اول زمستان 1377).
[189] مأخذ 103.
[190] همان.
[191] مأخذ 94 ص 162 و 163.
[192] مأخذ 117، ص 78.
[193] همان، ص 223، گزارش 9 / 5 / 1360.
[194] همان، ص 223.
[195] سرتیپ ظهیرنژاد فرمانده نیروی زمینی بود. وقتی سرهنگ صیاد شیرازی به فرماندهی نیروی زمینی منصوب شد، سرتیپ ظهیرنژاد به جای شهید فلاحی رئیس ستاد مشترک ارتش شد.
[196] همان، ص 11، مقدمه کتاب.
[197] مأخذ 48، ص 69.
[198] کردزمن بر این نظر است که ایران پس از برکناری بنی‌صدر در ژوئن 1981 به صورت بهتر عمل کرد. و مشکلات فرماندهی در داخل ارتش ایران را کاهش داد.
(درسهایی از جنگ مدرن - جلد دوم: جنگ ایران و عراق، ص 458 و 464).
[199] مأخذ 58 ص 146.
[200] همان، ص 145 و 146.
[201] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه تاریخ جنگ، سال سوم، زمستان 73، گزارش جلسه 7 / 7 / 1360، ص 43.
[202] محسن رضایی، ضبط برنامه تلویزیونی «سجاده آتش»، شبکه اول، زمستان 77.
[203] دکتر روحانی طرح پرسش می‌کند: «اگر امام در این جنگ به جای فرمان حمله و مقاومت به سازمان‌های بین‌المللی تکیه می‌کرد و دشمن در خاک ما باقی می‌ماند آیا مشروعیت این نظام در اذهان و افکار عمومی ما زیر سؤال قرار نمی‌گرفت؟» و لذا وی معتقد است آزادسازی با این روش نشان‌دهنده‌ی کارآمدی نظام و افزایش مشروعیت بود.
[204] حسن روحانی، سخنرانی در گردهمایی سراسری ائمه جمعه کشور، فصلنامه راهبرد، شماره 18، زمستان 1379، ص 15.
[205] مأخذ 117، ص 341، اول آبان 1360.
[206] صحیفه نور، جلد 15 ص 184 بیانات امام خمینی، 17 / 7 / 1360.
[207] مأخذ 117، ص 15، 359 آبان 1390.
[208] مأخذ 103.
[209] صحیفه نور، جلد 15، ص 265 بیانات امام خمینی، 25 / 9 / 1360.
[210] همان.
[211] مأخذ 117، ص 425، خاطرات 7 / 10 / 1360.
[212] همان، ص 427، خاطرات 9 / 10 / 1360.
[213] صحیفه نور، جلد 16، ص 45، پیام امام خمینی 22 / 11 / 1360.
[214] همان، ص 40 بیانات امام خمینی، 21 / 11 / 1360.
[215] امام چند روز بعد و در آستانه‌ی عملیات فتح‌المبین درباره‌ی شرایط ایران برای خاتمه دادن به جنگ فرمودند: «ایران می‌گوید که تا از خانه ما بیرون نروید و تا جرم‌هایی که کردید معلوم نشود که شما مجرم هستید و تا ضررهایی که به ایران زدید جبران نشود و حکم به جبران نشود صلح معنا ندارد.»
(صحیفه نور جلد 16، ص 76).
[216] همان، ص 68، بیانات امام خمینی، 18 / 12 / 1360.
[217] دفتر نشر معارف انقلاب با همکاری سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، خطبه‌های جمعه سال 1360، جلد اول، بهار 1376، ص 587، خطبه دوم 30 / 11 / 1360.
[218] مأخذ 103.
[219] محمد درودیان، «جنگ بازیابی ثبات»، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1378، ص 209.
[220] دفتر نشر معارف انقلاب با همکاری سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، خطبه‌های نماز جمعه سال 1361، جلد دوم بهار 1376، ص 29، خطبه دوم 6 / 1 / 1361.
[221] همان، ص 31.
[222] بنابر گزارش نهمین کنگره حزب بعث، صدام در ژانویه 1981 (دی‌ماه 1360) خطاب به نظامیان عراق درباره‌ی تصورات خود از وضعیت ایران می‌گوید: «... به ثبوت رسید که موج خمینیزم جز چند ماهی شکوفایی نداشته و پس از آن در تناقضات فکری و اجرایی غوطه‌ور گردیده، اختلافات و گروه‌بندی‌های تند کالبد آن رژیم را خورده، رژیم خمینی بدون اینکه بتواند هیچ راه‌حل چشمگیری برای هیچ کدام از مشکلات اساسی ایران مانند مشکلات سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی ارائه کند، ویرانگری و نابودی و مرگ را که در سراسر ایران ترویج داده و خود قدم به قدم به سرنوشت اصلی خود که نابودی است نزدیک و نزدیکتر می‌گردد.».
[223] احمد زبیری سرهنگ سابق ارتش عراق در مقاله‌ای با عنوان «پیرامون جنگ خلیج فارس در ابعاد نظامی» در روزنامه السفیر می‌نویسد: «آنان گمان می‌کردند که ایرانی‌ها قدرت انجام حمله‌ای گسترده را ندارند اما ناگهان حمله‌ای گسترده از سوی ایران در 27 سپتامبر 1981 با حمایت آتش توپخانه انجام شد و با بد شدن اوضاع نیروهای عراقی، ایران ابتکار عمل را به دست گرفت.»
(روزنامه السفیر، 20 / 11 / 1989 (29 / 8 / 1368)، ترجمه‌ی سفارت جمهوری اسلامی ایران در بیروت، 11 / 10 / 1365، ص 5).
[224] مأخذ 58، ص 164.
[225] مأخذ 36، ص 157، 23 / 1 / 61.
[226] مأخذ 167، ص 152 و 153.
[227] مأخذ 167، ص 74 و 75 (اخبار فروردین 61 در مقدمه کتاب).
[228] همان.
[229] علیرضا لطف‌الله‌زادگان، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد 20 عبور از مرز، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1381، ص 125، روزنامه اینترنشنال هرالدتریبون، چاپ پاریس، 10 / 4 / 1361.
[230] همان.
[231] مأخذ 166، ص 213.
[232] همان.
[233] همان.
[234] همان، ص 214.
[235] همان، ص 215.
[236] مأخذ 167، ص 172، خطبه دوم، 17 / 2 / 1361.
[237] همان، ص 92 و93، 27 / 1 / 1361.
[238] همان، ص 142 و 143، خطبه دوم 3 / 2 / 1361.
[239] مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، فصلنامه نگین، ایران، شماره اول، تابستان 1381، ص 129، به نقل از یکی از فرماندهان اسیر عراقی، گزارش عملیات بیت‌المقدس، سند 143696 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
[240] همان، ص 135.
[241] مأخذ 166، ص 216.
[242] حزب جمهوری اسلامی، خطبه‌ها و جمعه‌ها جلد چهارم، تهران، 1362، ص 189، خطبه دوم، 3 / 2 / 1361.
[243] مأخذ 167، ص 29 و 30.
[244] مأخذ 187، ص 189 و190، 6 / 1 / 1361.
[245] مأخذ 167، ص 75، رخدادهای سیاسی در مقدمه کتاب سخنان ولایتی در فروردین 1361، در اجلاس غیرمتعهدها.
[246] نک: «خونین‌شهر تا خرمشهر» و «جنگ، بازیابی ثبات»، محمد درودیان.
[247] نک: «خونین شهر تا خرمشهر» و «جنگ، بازیابی ثبات»، محمد درودیان.
[248] چنان که آقای محسن رضایی در تاریخ 24 تیر 1361 و در آستانه‌ی طرح‌ریزی عملیات رمضان در جمع فرماندهان سپاه درباره تدبیر امام در مورد ورود به داخل خاک عراق می‌گوید: «حدود دو، سه ماه پیش همزمان با طرح‌ریزی برای عملیات بیت‌المقدس خدمت امام رسیدیم و گفتیم که به منظور تأمین کامل امنیت کشور و دفع تجاوز باید علاوه بر آزادسازی مناطق اشغالی به خاک عراق نیز وارد شویم و دشمن را تحت فشار قرار دهیم، ولی امام فرمودند: «نه چه لزومی دارد؟» ما وقتی دلایل خود را به امام ارائه دادیم و گفتیم که اگر ما بخواهیم از کشور دفاع بکنیم، باید در جایی پدافند و دفاع کنیم که نیروهای ما هر روز نگران و مضطرب از حمله دشمن نباشند. امام فرمودند که اگر مطلب این طوری هست خوب این یک حرف درستی است و ما باید برای دفاع تا آن جایی که اطمینان هست، پیش برویم و در این مسیر هم تعدادی بکشیم و کشته بشویم هیچ مسئله‌ای نیست، اما نگرانی من برای این است که شما در جایی بروید که به دفاع و پدافند ارتباطی نداشته باشد.»
(علی لطف‌الله زادگان، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد 20 (عبور از مرز)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1381، ص 216، گزارش روز 21 / 4 / 61).
[249] ورود به داخل خاک عراق، ص 92 و 93.
[250] سردار غلامعلی رشید در مصاحبه اختصاصی می‌گوید: «بر اساس پیروزی در عملیات فتح‌المبین و در پاسخ به این سؤال که چرا به عملیات ادامه ندادید ما در طراحی عملیات بیت‌المقدس پیشروی بنا به دستور، در صورت فروپاشی اوضاع عراق، را در طراحی مورد توجه قرار دادیم.» (1 / 7 / 1378).
[251] مأخذ 184، ص 139.
[252] همان.
[253] ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر یا اتمام آن از نظر سیاسی - نظامی موجب بروز دیدگاه‌های متفاوتی شده است. بر اساس منطق نظامی دریادار حبیب‌اللهی فرمانده نیروی دریایی در رژیم شاه در رادیو لندن می‌گوید: «متأسفانه وقتی خاک ایران از وجود دشمن آزاد شد سران رژیم ترجیح دادند که به ارتش اجازه ندهند وارد خاک عراق بشود. در حالی که الفبای اصول جنگ حکم می‌کند دشمن شکست‌خورده را باید تعقیب کرد و نباید گذاشت که جان و سازمان پیدا کند.» (31 / 6 / 73) در حالی که جفری کمپ از نظر سیاسی معتقد است ایران وقتی در جنگ پیروز شد باید جنگ را تمام می‌کرد. لذا در مصاحبه با روزنامه‌ی جامعه می‌گوید: «هنوز تعجب‌زده هستم که چرا آیت‌الله خمینی تصمیم به ادامه‌ی جنگی گرفت که در آن پیروز شده بود؟»
(روزنامه جامعه، 22 / 1 / 77، ص 11).
[254] مأخذ 166، ص 225 تا 228.
[255] نک:«جنگ، بازیابی ثبات»، ص 233 تا 248.
[256] مأخذ 36، رادیو ترکیه، 24 / 3 / 1361.
[257] همان، نیویورک تایمز، 2 / 4 / 1361.
[258] مأخذ 174، ص 286، گزارش 25 / 4 / 1361، روزنامه لوس‌آنجلس تایمز.
[259] همان، ص 253، گزارش 23 / 4 / 1361.
[260] نورالدین کیانوری، پرونده جلسه دوم، شماره 480298، 26 / 3 / 1362، ص 1 تا 3 - گزارش ملاقات با عزیز محمد.
[261] مأخذ 58، ص 165.
[262] صدام به جای کلمه شکست از عقب‌نشینی استفاده کرده است.
[263] دبیرخانه موقت تبلیغات روانی نخست‌وزیری، دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، بررسی تبلیغات عراق از فاو تا فاو، سال 1368، بر اساس سخنرانی‌های صدام، روزنامه یومیه الثوره، چاپ عراق، 103 و 104.
[264] جوزف ای - کشیشیان، «شورای همکاری خلیج فارس و جنگ ایران و عراق»، گروه ترجمه فصلنامه نگین، فصلنامه نگین ایران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، شماره اول، تابستان 1381، ص 83.
[265] مأخذ 174، ص 196، گزارش روز 19 / 4 / 1361.
[266] مأخذ 205.
[267] همان.
[268] مأخذ 174، ص 235، گزارش روز 22 / 4 / 1361.
[269] در برخی گزارش‌ها رقم 25 میلیارد دلار ذکر شده است و حتی روزنامه‌ی البعث چاپ سوریه رقم 42 میلیارد را ذکر کرده است. (روزشمار جنگ، جلد20 ص 650)، این رقم تا پایان جنگ به 80 تا 100 میلیارد دلار رسید.
[270] مأخذ 174، ص 448، گزارش روز 9 / 5 / 1361، روزنامه آلمانی دی‌ولت.
[271] مأخذ 205، ص 87.
[272] مأخذ 36، ص 122 و 123.
[273] مصاحبه رامسفلد با شبکه رادیویی CBS، روزنامه کیهان، 25 / 8 / 1381، ص 14.
[274] خبرگزاری جمهوری اسلامی، 1 / 3 / 1361، به نقل از خبرگزاری رویتر.
[275] خبرگزاری جمهوری اسلامی، 29 / 2 / 61، خبرگزاری آلمان به نقل از روزنامه مصری الاهرام.
[276] جورج بال، خطا و خیانت در لبنان، ترجمه حسین ابوترابیان، انتشارات اطلاعات، تهران، 1366، ص 178، حواشی مترجم به نقل از روزنامه لوموند.
[277] مأخذ 214.
[278] خبرگزاری جمهوری اسلامی، 6 / 3 / 1361.
[279] مأخذ 174، ص 71، گزارش روز 4 / 4 / 1361.
[280] ماهیت سیاست امریکا در حمایت از عراق توازن نظامی را به سود عراق تغییر داد و بعدها این تصور را برای عراق به وجود آورد که بر اساس قدرت منطقه‌ای خود تصمیم‌گیری و رفتار نماید. اشغال کویت توسط عراق حاصل همین مسئله بود.
[281] مأخذ 85، ص 170.
[282] مأخذ 174، ص 184 گزارش روز 18 / 4 / 1361.
[283] اکبر هاشمی رفسنجانی «پس از بحران» (خاطرات دوشنبه 6 / 12 / 1361)، روزنامه جمهوری اسلامی، 26 / 2 / 1380، ص 9.
[284] آقای هاشمی در کتاب خاطرات خود می‌نویسد: «شب آقای منتظری تلفن کردند و پیشنهاد دادند که سریعا به منظور سقوط صدام وارد خاک عراق شویم.»
(روزنامه جمهوری اسلامی، 29 / 2 / 80، خاطرات روز شنبه 18 / 2 / 1361).
[285] اکبر هاشمی رفسنجانی «پس از بحران» (خاطرات دوشنبه 27 / 12 / 1361)، روزنامه جمهوری اسلامی، 30 / 2 / 1380، ص 8.
[286] مأخذ 167، ص 250، خطبه دوم 7 / 3 / 1361.
[287] بعدها آقای هاشمی در کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع درباره‌ی زمان شکل‌گیری زمزمه توقف جنگ و تأثیر فتح خرمشهر گفت: «خرمشهر که از اشغال دشمن آزاد شد دنیا فهمید ما در حال پیشروی هستیم و از آن زمان است که می‌بینیم زمزمه‌های توقف جنگ جدی آغاز شد.»
(دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، تهران، 1368، ص 48، سخنرانی اختتامیه).
[288] مأخذ 167، ص 249.
[289] مأخذ 167، ص 246.
[290] صحیفه نور، جلد 16، ص 154، پیام امام خمینی، 3 / 3 / 1361.
[291] همان، ص 162 بیانات امام خمینی، 8 / 3 / 1361.
[292] همان، ص 163 بیانات امام خمینی، 9 / 3 / 1361.
[293] همان، ص 108 بیانات امام خمینی، 14 / 1 / 1361.
[294] همان، ص 184 بیانات امام خمینی، 16 / 3 / 1361.
[295] همان، ص 150 بیانات امام خمینی، 26 / 2 / 1361.
[296] همان، ص 155، پیام امام خمینی، 3 / 3 / 1361.
[297] پاول ویریلیو چهره‌ی شناخته شده در حوزه فلسفه و معماری و صاحب نظریه در تاریخ در مورد «واقعیت» دیدگاه خاصی دارد. وی در این زمینه می‌گوید: «من معتقدم لایه‌های مختلف واقعیت از آغاز تاکنون آشکار نشده‌اند. یعنی واقعیت چیزی نیست که از قبل موجود باشد بلکه از دل فرهنگ بیرون می‌آید. از همین روست که می‌توان از واقعیت طبقه اول (I) سخن گفت که از طریق تکنولوژی جدیدی نظیر عکاسی شبیه‌سازی می‌شود و بعد از آن با یک واقعیت جدید یا واقعیت دوم مواجه می‌شوید.... واقعیتی را که جامعه‌ای تولید کرده است از بین می‌رود و جای خود را به واقعیت تولید شده‌ی جامعه‌ای جوانتر می‌دهد که تازه‌تر هم هست. این کار ابتدا از طریق تقلید انجام می‌شود سپس با جایگزینی، اینجاست، که واقعیت نخستین بکلی فراموش می‌شود. مثلا واقعیت مصری‌های باستان یا چینی‌ها هزار سال قبل را ما نمی‌توانیم به هیچ وجه بفهمیم. ما سرنخی در دست نداریم که بدانیم آنها چگونه بودند و به چه چیزی می اندیشیدند.»
(گفت‌وگو از جان آرمیتاژ، ترجمه‌ی رحمان قهرمانپور، فصلنامه‌ی گفتمان، تابستان 1381، شماره‌ی 5، ص 146 - 145).
[298] در مباحث حقوقی، عراق به دلیل تجاوز به ایران مقصر قلمداد می‌شود.
[299] محمد درودیان، پرسش‌های اساسی جنگ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ دوم، 1382.
[300] احمد زبیری (سرهنگ سابق ستاد ارتش عراق)، «پیرامون جنگ خلیج فارس در ابعاد نظامی»، روزنامه‌ی السفیر، 29 / 8 / 1989 تا 20 / 11 / 1989، سفارت جمهوری اسلامی ایران در بیروت، 11 / 10 / 1368، ص 5.
[301] در همان زمان روزنامه‌ی السفیر، چاپ لبنان، این پرسش را طرح کرد که: آیا پس از اینکه ایرانی‌ها توانستند خرمشهر را آزاد نمایند جنگ ایران و عراق به پایان می‌رسد یا جنگ درها را به روی جدالی تازه باز خواهد کرد؟
(روزشمار جنگ، ایران و عراق، جلد20، ص 145 - 144، گزارش روز 13 / 4 / 1361)
رادیو قاهره نیز گفت: آیا برای پایان دادن به این جنگ برای بازنده غیر از قبول شرایط ایران راهی دیگر وجود دارد؟
(همان، ص 106 گزارش روز 8 / 4 / 1361).
[302] پلیتی در بررسی‌های خود درباره‌ی علت ادامه‌ی جنگ‌ها معتقد است خوش‌بینی در شروع و ادامه جنگ نقش و تأثیر دارد. وی اوضاع فصلی مانند بهار را از عوامل مؤثر در ایجاد خوش‌بینی می‌داند. علاوه بر این، باورها و تصورات و اطلاعات را در شکل‌گیری عنصر خوش‌بینی در تصمیم‌گیری مؤثر می‌داند.
(مصاحبه اختصاصی با دکتر زهرانی).
[303] علیرضا لطف‌الله‌زادگان، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد 20، عبور از مرز، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 108، گزارش روز 8 / 4 / 1361.
[304] مارتین ایندیک سفیر سابق امریکا در اسرائیل درباره‌ی سیاست‌های امریکا در حمایت از صدام، در مصاحبه با الاهرام گفت: «زمانی که ایرانی‌ها به او حمله‌ور شدند، دچار نگرانی شدیم، بنابراین به او کمک کردیم.»
(وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بولتن حمله‌ی احتمالی امریکا به عراق (7)، چهارشنبه، 20 آذر 1381، ص 95).
[305] مصاحبه رامسفلد با بخش رادیویی شبکه CBS، روزنامه کیهان، شنبه 25 / 8 / 1381، ص 14.
[306] ریچارد نیکسون، فراسوی صلح، مترجم محمدرضا رضاپور، نشر چامه، بهار 1377، ص 186 و 187.
[307] خبرگزاری جمهوری اسلامی، 6 / 3 / 1361، به نقل از یونایتدپرس، 5 / 3 / 1361.
[308] کنت آر. تیمرمن، سوداگری مرگ، ترجمه احمد تدین، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، 1373، ص 257.
[309] حسام الخفاجی، «لوموند دیپلماتیک»، (20 ژانویه 2003)، (30 دی 1381)، سایت اینترنتی، اخبار روز 30 / 10 / 81.
[310] مأخذ 3، ص 153 گزارش 14 / 4 / 1361، روزنامه اطلاعات به نقل از روزنامه واشنگتن پست، 12 ژوئن 1982 برابر با 28 / 3 / 1361.
[311] مصاحبه با روزنامه البیان، چاپ امارات، روزنامه جمهوری اسلامی، 29 / 1 / 1361.
[312] مأخذ 3، ص 193، گزارش 19 / 4 / 1361، روزنامه اطلاعات.
[313] جفری کمپ، مسئول بخش خاورمیانه‌ای شورای امنیت ملی امریکا در زمان ریگان، در خاطرات خود درباره‌ی سیاست امریکا در مورد ایران می‌نویسد: «ریگان نمی توانست خاطره گروگان‌گیری را از یاد ببرد و آن را نوعی اهانت به مردم امریکا تلقی نکند، او درصدد یافتن فرصت مناسبی برای گرفتن انتقام از رهبر ایران که هنوز هم امریکا را «شیطان بزرگ» می‌نامید برآمد که با حمله عراق به ایران این فرصت فراهم شده بود. او نمی‌خواست ایرانی‌ها در این جنگ به پیروزی برسند و به همین دلیل نیز، خود را به صدام نزدیک کرد و تمام کمک‌های لازم را برای جلوگیری از شکست او در اختیارش قرار داد. ریگان علی‌رغم همه این دیدگاه‌ها میل نداشت که صدام هم در این جنگ به پیروزی برسد او صدام را مرد خطرناکی می‌دانست و فقط مایل بود که بازنده جنگ نباشد.»
(جودیت میلر - لوری میلروی، از تکریت تا کویت، ترجمه حسن تقی‌زاده میلانی، انتشارات کویر، تهران 1370، چاپ دوم، ص 188).
[314] مأخذ 7، ص 257.
[315] بنابر برخی اطلاعات، علاوه بر همکاری نظامی چکسلواکی، جمهوری دمکراتیک آلمان در مارس 1981 (اواخر اسفند 1359) یک هیئت نمایندگی برای عقد قرارداد نظامی - صنعتی به عراق اعزام کرد و پس از امضای این قرارداد عده‌ای متخصصین آلمان شرقی برای ساختن صنایع نظامی در خاک عراق به این کشور اعزام شدند. (خاطرات ابوالحسن بنی‌صدر، جلد اول، ص 470 - 469).
[316] نک: جنگ، بازیابی ثبات، محمد درودیان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1378، ص 57 و 58.
[317] محی‌الدین مصباحی، چارچوب مواضع شوروی، کتاب بازشناسی تجاوز و دفاع، جلد دوم «ابعاد سیاسی و مسائل حقوقی بین‌المللی تجاوز و دفاع»، مرداد 1368، ص 223 و 224.
[318] همان، ص 226.
[319] همان، ص 226.
[320] همان، ص 226 و 227.
[321] همان، ص 227.
[322] نورالدین کیانوری، پرونده شماره 480298، جلد سوم، متن بازجویی، 9 / 2 / 1362.
[323] همان، جلد دوم، بازجویی 5 / 2 / 1362.
[324] هیوم در کتاب خود درباره‌ی حجم ارسال سلاح به عراق می‌نویسد: «صدام حسین در دسامبر 1982 آغاز مجدد دریافت سلاح‌های روسی بر اساس قراردادهای پیش پرداخت شده و منعقده در دوره‌ی پیش از جنگ را اعلام کرد. این سلاح‌ها شامل جنگنده‌های میگ 25، تانک تی - 72 و موشک‌های سام - 8 بود. در این دوره، شمار تکنسین‌ها و مشاوران روسی در بغداد به 1000 تا 1200 نفر رسید.» وی اضافه می‌کند: «دیدار طه یاسین رمضان و طارق عزیز معاونان نخست‌وزیر و عبدالجبار شنشل، رئیس ستاد ارتش عراق از مسکو در اوایل 1983 منجر به دریافت سلاح بیشتر و حضور بیشتر متخصصان روسی گردید.»
(کامرون.ر.هیوم، سازمان ملل متحد ایران و عراق، ترجمه هوشنگ عزمی ثابت، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران 1376، ص 91).
[325] ولادیمیر کوزیکچین، کا.گ.ب. در ایران ترجمه اسماعیل زند، دکتر حسین ابوترابیان، چاپ رخ، تهران 1371، ص 52.
[326] مواضع آلمان و بویژه فرانسه تقویت و حمایت عراق بود.
[327] نک: مقاله «نقش جامعه اروپا در جنگ ایران و عراق»، نوشته اشتین باخ، کتاب بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، جلد اول، ص 262 تا 266.
[328] دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، جلد اول، 1368، ص 18.
[329] گزارش عراق به سازمان ملل، سایت خبری «بازتاب»، 7 / 10 / 1381.
[330] تأثیر ایران در معادلات منطقه‌ای به سود کشورهای عربی در صورتی مورد توجه و بهره‌برداری این کشورها قرار خواهد گرفت که در مبارزه با اسرائیل جدی باشند حال آنکه فاقد اراده لازم برای این کار هستند. بنابراین تهدیدات اسرائیل را در معادلات بین‌المللی و بیشتر متکی بر امریکا حل و فصل می‌کنند. علاوه بر این در مبارزه جدی با اسرائیل ساختار داخلی کشورهای عربی دخیل است و تا ساختارها اصلاح نشود، توانایی لازم را نخواهد داشت.
[331] کمک‌های کشورهای عربی به عراق بالغ بر 100 میلیارد دلار بود.
[332] مأخذ 23، ص 17.
[333] مأخذ 3 ص 174، گزارش روز 17 / 4 / 1361، روزنامه دانمارکی بی.تی.
[334] مأخذ 3، ص 132، گزارش 11 / 4 / 1361، روزنامه کریستین ساینس مانیتور.
[335] مأخذ 3، ص 286، گزارش 25 / 4 / 1361.
[336] صباح سلیمان وزیر اطلاع‌رسانی عراق در جنگ در گفت‌وگو با رادیو واشنگتن می‌گوید: «در سال 1982 صدام جلسه‌ای برای بررسی پیشنهاد آیت‌الله خمینی که در آن کناره‌گیری صدام مطرح شده بود، تشکیل داد. در این جلسه ریاض حسین وزیر بهداشت وقت عراق توصیه کرد صدام به طور تاکتیکی این پیشنهاد را بپذیرد. ریاض حسین بی‌درنگ به اتاق مجاور برده و اعدام شد.»
(روزنامه ایران 10 / 10 / 1381، ص 5).
[337] مأخذ 3، ص 85، گزارش. 6 / 4 / 1361.
[338] مأخذ 3، ص 85، گزارش 6 / 4 / 1361 رادیو صدای امریکا.
[339] آنتونی کردزمن و آبراهام واگنر، درسهایی از جنگ مدرن، ترجمه حسین یکتا، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، (منتشر نشده)، ص 165.
[340] گزارش عقب‌نشینی عراق که از 30 خرداد 1361 با سخنرانی صدام آغاز و در تاریخ 9 تیر 1361 به پایان رسید در صفحات بعد ارائه خواهد شد.
[341] مأخذ 3، ص 85، گزارش روز 6 / 4 / 61، رادیو کلن و گزارش 9 / 4 / 1361، ص 116، خبرگزاری آسوشیتدپرس.
[342] مایکل رابس در روزنامه‌ی واشنگتن پست می‌نویسد: «واشنگتن خواستار از سرگیری فوری روابط دیپلماتیک بود، اما صدام اصرار داشت که این روابط تا سال بعد مسکوت بماند.»
(خبرگزاری ایسنا، چهارشنبه 11 / 2 / 81).
[343] مأخذ 3، ص 193 و 194، گزارش 19 / 4 / 1361، مصاحبه صدام با مجله تایم چاپ اروپا.
[344] نورالدین کیانوری، دبیر کل حزب توده، جلسه پرسش و پاسخ، 9 / 5 / 1361، ص 22، گزارش مجله تایم.
[345] مأخذ 3، ص 195، گزارش 19 / 4 / 1361.
[346] برقراری ارتباط اطلاعاتی عراق با امریکا در صفحات آینده بررسی خواهد شد.
[347] مأخذ 3، ص 193 و 194، گزارش 19 / 4 / 1361، مصاحبه صدام با خبرنگار مجله تایم چاپ اروپا.
[348] مأخذ 3، ص 203، گزارش 20 / 4 / 1361، رادیو بی.بی.سی به نقل از دولت ژاپن.
[349] تصمیم‌گیری مسئولان و نخبگان سیاسی و نظامی بر پایه‌ی ملاحظات مختلفی انجام می‌شود. در این روند، تجربیات سیاسی - فرهنگی، مبانی اعتقادی، ادراک از فضای عمومی جامعه، منافع و مصالح کشور و سایر ملاحظات نقش بسیار مهمی دارد. این عوامل تحت عنوان محیط روانی (Psycholoyical Environment) نامبرده می‌شود و عوامل تأثیرگذار بر تصمیم نخبگان تحت عنوان محیط عملیاتی (Operational Environment) توضیح داده می‌شود.
[350] مجله‌ی پیام انقلاب درباره تأثیرات جنگ بر باورهای مردم در تحلیلی می‌نویسد: «از ابتدای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران یک اصل برای ما اثبات شده است که اگر ما متکی به قدرت و اراده‌ی خویش توطئه‌های دشمن جهانی را خنثی نکنیم، حداقل در کوتاه مدت هیچ کس نیست که به کمک جمهوری اسلامی بشتابد. مردم ما از ابتدای شروع جنگ به عینه مشاهده کردند تا زمانی که صدام قدرت پیشروی و حتی مقاومت خود را در برابر رزمندگان اسلام حفظ کرده بود، هیچ کشور یا مرجع بین‌المللی تجاوز علیه ایران را محکوم نکرد. فقط هنگامی که رزمندگان ما با تکیه بر قدرت و اراده‌ی خویش و بسیج کلیه امکانات مادی و معنوی‌شان در جبهه‌های جنگ سرنوشت توانستند صدام را به عقب‌نشینی مجبور سازند، ورود هیئت‌های صلح به ایران تشدید می‌شود و آن هم نه برای برقراری صلح عادلانه بلکه برای تحمیل صلح امریکایی به جمهوری اسلامی.»
(سایت ملی - مذهبی، به نقل از مجله پیام انقلاب، شماره‌ی 64، 16 / 5 / 61).
[351] آقای هاشمی در خاطرات خود درباره‌ی وضعیت عراق در عملیات فتح‌المبین می‌نویسد: «آن قدر عراقی‌ها بسرعت منهدم می‌شوند که مسئولان نظامی جبهه به تردید افتادند که مبادا امریکا دارد نقشه اجرا می‌کند.»
(عبور از بحران، روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، 20 / 2 / 80، ص 10 گزارش روز 7 / 1 / 61)
ایشان در خطبه نماز جمعه نیز گفت: «این فتح نشان داد و اطمینان داد که عراق دیگر نمی‌تواند دفاع کند.»
(خطبه‌ها و جمعه‌ها، جلد چهارم، حزب جمهوری اسلامی، دی‌ماه 62، ص 87، خطبه‌ی دوم نماز جمعه تهران، 6 فروردین 1361).
[352] سردار غلامعلی رشید پس از مطالعه دستنویس کتاب طی یادداشتی در حاشیه‌ی آن نوشت: در تصمیم‌گیرندگان ادامه جنگ و ورود به خاک عراق، اعتماد به نفس عجیبی متأثر از پیروزی‌های 8 ماهه پی‌درپی به وجود آمده و فرماندهان رده بالای ما (محسن - شهید صیاد) و آقای هاشمی ظاهرا هر گونه شک و تردید را در عدم موفقیت یا ضعف در ادامه جنگ و ورود به خاک عراق برای دیگران از بین برده بودند و همه را به این اطمینان رساندند که پیروزی ما در عملیات رمضان قطعی است و این عامل (اعتماد به پیروزی در عملیات آینده، همچون عملیات‌های چهارگانه‌ی گذشته) بزرگترین عامل بوده است که تصمیم‌گیرندگان را به نتیجه قطعی ادامه جنگ و صحیح بودن تصمیم رسانده است. و اگر احتمال ناکامی و شکست در عملیات رمضان را می‌دادند ممکن بود جور دیگری تصمیم بگیرند. (بهار 1382).
[353] آقای هاشمی در خطبه‌های نماز جمعه 17 / 2 / 62 درباره صدام می‌گوید: «صدام مطمئن به آینده خودش نیست مثل موجودی است که فکر می‌کند باید این منطقه را ترک کند.» ایشان سپس وضعیت صدام را با توجه به حمله عراق به هواپیمای بن یحیی از الجزایر، که برای میانجیگری میان ایران و عراق در حال فعالیت بود، با شاه مقایسه کرد که در روزهای آخر تهدید به انجام برخی اقدامات کرده بود.
(خطبه‌ها و جمعه‌ها، جلد چهارم، ص 217 - 216).
[354] یادداشت سردار غلامعلی رشید در حاشیه دستنویس کتاب، بهار 1382.
[355] بعد از شکست عراق از امریکا در کویت، کالک‌های این عملیات به دست آمد و مشخص شد هدف خرمشهر نبود بلکه هدف شمال خرمشهر تا ایستگاه حمیدیه و جاده اهواز - خرمشهر بود.
[356] زمان جلسه را مهندس موسوی با این استدلال عصر سوم خرداد ذکر کردند که ایشان می‌گوید وقتی جلسه تمام شد من از خانه امام خارج شدم و مصاحبه‌ای همانجا انجام دادم و سپس برای بازدید از خرمشهر، عازم منطقه شدم.
[357] مصاحبه اختصاصی با مهندسی موسوی، زمستان 78.
[358] اکبر هاشمی رفسنجانی، پس از بحران، روزنامه جمهوری اسلامی، 31 / 2 / 1380، ص 18 گزارش روز دوشنبه سوم خرداد 1361.
[359] بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس، عزت راز جاودانگی، به کوشش قاسم فروغی، تهران، 1374، ص 252.
[360] آقای رضایی می‌گوید در جلسه دوم که ایشان هم حضور داشته، منطقه عملیات رمضان انتخاب شده است.
[361] آقای رضایی هنگام فتح خرمشهر، در منطقه بود و همین موضوع نشان می‌دهد جلسه اول در تاریخ سوم خرداد تشکیل شده است؛ زیرا پس از فتح خرمشهر وی عازم تهران شد.
[362] آقای رضایی در مصاحبه با روزنامه کیهان توضیحاتی را درباره موضوع تصمیم‌گیری ایران و نظر امام بیان می‌کند که به نظر می‌رسد با این توضیح مقداری تفاوت دارد. ایشان در مصاحبه می‌گوید: اما درباره نظر حضرت امام پس از فتح خرمشهر باید عرض کنم بحث آن موقع بر سر توقف یا ادامه جنگ نبود؛ بحث این بود که چگونه جنگ را ادامه بدهیم تا به حقمان برسیم.
[363] محسن رضایی، سخنرانی در دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه (دافوس)، خرداد 1379.
[364] همان.
[365] مأخذ 39، ص 8، گزارش چهارشنبه 5 خرداد 1361.
[366] مأخذ 39، ص 8، گزارش پنج‌شنبه 6 خرداد 1361.
[367] آقای مسعود سفیری در گفت‌وگوی اختصاصی با آقای هاشمی (در سال 1378) مباحث بسیار زیادی پرسیدند که در کتاب حقیقت‌ها و مصلحت‌ها به چاپ رسیده است. بخش مورد استفاده درباره جلسه دوم، در کتاب ورود به خاک عراق ضرورت‌ها و دستاوردها به تحقیق مهدی بهداروند، از انتشارات نیروی هوایی سپاه، مهر 1381، در ص 55 - 54 عینا نقل شده است ولی در این کتاب هم در مقدمه، مصاحبه با آقای هاشمی را اختصاصی ذکر کرده‌اند و در متن کتاب هیچگونه سندی در مورد این نقل قول ذکر نشده است.
[368] با وجود تلاش آقای شمخانی برای دسترسی به نوارهای جلسات و گفت‌وگو با آقای هاشمی و مساعدت ایشان متأسفانه امکان دسترسی به نوارها فراهم نشد.
[369] مسعود سفیری، حقیقت‌ها و مصلحت‌ها، گفت‌وگو با اکبر هاشمی رفسنجانی، نشر نی، 1378، تهران، ص 91 و 92.
[370] اکبر هاشمی رفسنجانی، مصاحبه اختصاصی 21 / 1 / 1380.
[371] سایت اینترنتی «ملی - مذهبی»، گزارش شش قسمتی از علت ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر، زمستان 1380.
[372] همان.
[373] مهدی بهداروند، ورود به خاک عراق، ضرورت‌ها و دستاوردها، تحت نظارت محمدجعفر اسدی، معاونت فرهنگی نیروی هوایی سپاه، مهر 1381، ص 155.
[374] روزنامه رسالت، 3 / 5 / 1380، ص 6، هفته‌نامه شلمچه، شماره 15، 35 مرداد 1378، ص 8 و 9.
[375] مأخذ 41، ص 98 و 99.
[376] پس از عملیات رمضان تیمسار ظهیرنژاد رئیس وقت ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران در مصاحبه‌ای مطبوعاتی شرکت کرد. در این مصاحبه خبرنگار از ایشان سؤال کرد: «رسانه‌های غربی شما را به عنوان یکی از مخالفان با انجام عملیات رمضان معرفی می‌کنند.» آقای ظهیرنژاد گفت: «از شدت این دروغ باید به خدا پناه برد. من از طراحان اصلی ورود به خاک عراق بوده‌ام و معتقدم...»
(روزشمار جنگ، جلد 20، ص 417، گزارش 7 / 5 / 1361).
[377] مصاحبه اختصاصی با محسن رضایی، 30 / 3 / 1381.
[378] آقای هاشمی معتقد است امام در تصمیم‌گیری منطق نظامی‌ها را پذیرفتند و تصدیق کردند ادامه‌ی جنگ با توقف پشت خط مرزی، منطق نظامی ندارد.
(پس از بحران، روزنامه جمهوری اسلامی - 17 / 2 / 80، ص 14).
[379] مأخذ 41.
[380] در آن زمان پاسخ این پرسش مشخص نبود ولی متعاقب جنگ امریکا با عراق، سیاست‌ها و اقدامات امریکا برای سقوط صدام و رژیم عراق، پاسخ این پرسش را مشخص کرده است.
[381] صدام پاسخ این پرسش را زمانی داد که جمهوری اسلامی ایران قطعنامه‌ی 598 را پذیرفت و عراقی‌ها با استفاده از فرصت علاوه بر پشتیبانی از سازمان مجاهدین خلق (منافقین) برای انجام عملیات در منطقه‌ی غرب کشور و پیشروی به سمت تهران، ارتش عراق را وارد خاک ایران کردند تا خرمشهر و اهواز را تصرف کنند و هنگام مذاکره موضع برتر داشته باشند.
[382] حزب جمهوری اسلامی، خطبه‌ها و جمعه‌ها، دی‌ماه 1362، تهران، ص 286 و 287، خطبه دوم 7 / 3 / 1361.
[383] آقای احمد توکلی، وزیر کار و امور اجتماعی وقت و سخنگوی دولت در شصت و هشتمین اجلاس سازمان بین‌المللی کار در ژنو در خرداد 1361، در اظهارات خود در این اجلاس به عنوان سخنگوی دولت جمهوری اسلامی ایران ضمن اینکه از موضع قدرت اعلام می‌کند ایران به دنبال توسعه‌طلبی نیست می‌گوید: «حق خود را به هر طریقی که اسلام اجازه می‌دهد خواهیم گرفت و مطمئن هستیم که نتیجه قهری این احقاق حق، سقوط رژیم بعث عراق خواهد بود.»
(ورود به خاک عراق، ضرورت‌ها و دستاوردها، ص 15).
[384] مأخذ 49، ص 14 و 15.
[385] نک: پرسش‌های اساسی جنگ، محمد دوردیان.
[386] این مصاحبه را دفتر امور مطبوعاتی سپاه تهیه کرده و برای انتشار در اختیار روزنامه‌ی جمهوری اسلامی قرار داده است.
[387] روزنامه جمهوری اسلامی، 14 / 2 / 1374، همچنین در سایت اینترنتی «ملی - مذهبی» به نقل از کتاب دلیل آفتاب، اظهارات مرحوم آقا سید احمد خمینی نقل شده است.
[388] مأخذ 49، ص 21.
[389] روزنامه انتخاب، دوشنبه 21 / 11 / 1381، ص 5.
[390] این موضوع را حتی افراد ضدانقلاب نیز بیان می‌کنند. چنان که اسد بهبودی از نظامیان زمان شاه با توجه به مباحثی که درباره‌ی جنگ در داخل مطرح می‌شد در مصاحبه با رادیو فرانسه می‌گوید: «در همان موقع اگر به یاد داشته باشیم آقای هاشمی رفسنجانی همه‌کاره و به اصطلاح قدرت تنهایی بود که می‌توانست جنگ را ادامه بدهد؛ البته با نظر (امام) خمینی و موقعی که آقای خمینی دلیل خواست که وارد خاک عراق بشود، شورای عالی جنگ، که زیر نظر آقای رفسنجانی بود، این شورا و سایر عوامل از جمله محسن رضایی دلایلی آوردند که (امام) خمینی موافقت کرد که جنگ را وارد خاک عراق کنند، آن کسی که آن دلایل را آورده و آن کسی که امام خمینی را متقاعد کرده که جنگ ادامه پیدا کند، این شخص آقای رفسنجانی است که با همکاری آقای رضایی و رفیق‌دوست برای ادامه جنگ و خرید اسلحه به این کار به اصطلاح مبادرت کردند.»
(واحد مرکزی خبر - معاونت سیاسی، بولتن رسانه‌های بیگانه، 16 / 12 / 1378، ص 6 خبر 14 / 12 / 1378).
[391] اکبر هاشمی رفسنجانی، پس از بحران، روزنامه جمهوری اسلامی، 20 / 2 / 1380، ص 10، گزارش چهارشنبه 11 فروردین 1361.
[392] همان، 22 / 2 / 1380، ص 8، گزارش پنج‌شنبه 22 / 1 / 1361.
[393] مأخذ، ص 216، گزارش 21 / 4 / 1361.
[394] مأخذ، 40، ص 249.
[395] آقای هاشمی در همایش پیروان ولایت در سال 1379 در همین زمینه می‌گوید: «امام بنا به دلایل متعددی مایل به ورود به خاک عراق نبودند و برای اثبات این نظر خود نیز استدلال‌های قوی ارائه کردند که از جمله آنها می‌گفتند اگر وارد عراق شویم اعراب در مقابل ما می‌ایستند و در دنیا ما را به عنوان اشغالگر معرفی می‌کنند؛ همچنین ممکن است مردم عراق هم با صدام اظهار همدردی کنند.»
(روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، 4 / 3 / 1361، ص 3).
[396] مأخذ 45، ص 90 و 91.
[397] روزنامه جمهوری اسلامی 1 / 10 / 1378، ص 11.
[398] اکبر هاشمی رفسنجانی عبور از بحران، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1378، ص 54.
[399] مصاحبه اختصاصی با اکبر هاشمی رفسنجانی 21 / 1 / 1380.
[400] مأخذ 59.
[401] محسن رضایی در بازدید از خبرگزاری ایسنا، روزنامه صبح امروز، 14 / 12 / 1387، ص 16.
[402] روزنامه خراسان، 15 / 2 / 1382، ص 16.
[403] روزنامه رسالت، 3 / 5 / 1380، ص 6.
[404] مأخذ 41.
[405] همان.
[406] گزارش «همایش آزادی خرمشهر»، روزنامه ایران، 2 / 3 / 1379، ص 1.
[407] روزنامه انتخاب، 21 / 11 / 1381، ص 5.
[408] آقای صادق طباطبایی در گفت‌وگو با روزنامه کیهان می‌گوید: «مسئله نخست‌وزیری بازرگان هم از مواردی بود که امام به رغم دیدگاه متفاوت خود، نظر جمع را پذیرفتند.»
(کیهان، 15 / 11 / 1381، ص 12).
[409] مأخذ 49، ص 30.
[410] مأخذ 49، ص 31.
[411] محمدعلی انصاری، روزنامه انتخاب، 21 / 11 / 1381، ص 5.
[412] بنابر گزارش روزنامه‌ی تایمز چاپ لندن، حتی برای امریکایی‌ها این اطمینان حاصل شد که امام شخصا و برخلاف توصیه دیگر رهبران مهم مملکتی پای تصمیم تهاجم به عراق صحه گذاشته است.
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارش لحظه به لحظه از عملیات رمضان، شماره 18، کریستوفر توماس، خبرنگار تایمز 6 / 5 / 1361، ص 12).
[413] مأخذ 49، ص 31.
[414] روزنامه آفتاب امروز، 14 / 12 / 1378، ص 1.
[415] ضبط برنامه تلویزیونی «سجاده آتش»، شبکه اول، پاییز 1378.
[416] مأخذ 49، ص 172.
[417] مأخذ 49، ص 157 و 158.
[418] مأخذ 49، ص 157 و 158.
[419] مأخذ 49، ص 187.
[420] مأخذ 49، ص 187.
[421] مأخذ 49، ص 187.
[422] دوره عالی جنگ سپاه، سال 1373، جلسه با فرماندهان و مسئولان سپاه،.
[423] همان.
[424] مأخذ 49، ص 47.
[425] مأخذ 16 / 6 / 1374، 49.
[426] مأخذ 49، ص 47 تا 50.
[427] همان.
[428] محمد درودیان، خونین‌شهر تا خرمشهر، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ دوم، تهران، 1373، ص 185؛ به نقل از نیویورک تایمز، 26 ژانویه 1992.
[429] کامرون.ر.هیوم، سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ترجمه هوشنگ راسخی عزمی ثابت، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران 1376، ص 85.
[430] عملیات بیت‌المقدس.
[431] لایحه دفاعیه جمهوری اسلامی ایران درباره‌ی سکوهای نفتی، سند محفوظ است، ص 1.
[432] روزنامه جمهوری اسلامی، 29 / 1 / 1377، به نقل از هوارد تیچر، مصاحبه با روزنامه البیان، چاپ امارات.
[433] روزنامه‌ی انتخاب به نقل از روزنامه‌ی واشنگتن پست می‌نویسد: «در تاریخ 26 نوامبر 1983 شورای امنیت ملی امریکا تشکیل جلسه داد و طی دستورالعمل شماره‌ی 114 خود، که هنوز هم از مهمترین تصمیم‌های سیاست خارجی دولت است، تصریح کرد که ایالات متحده همه‌ی اقدامات لازم را برای جلوگیری از شکست عراق در جنگ با ایران اتخاذ خواهد کرد.
(روزنامه انتخاب، شنبه 14 / 10 / 1381، ص 8).
[434] مأخذ 3، ص 2.
[435] روزنامه‌ی واشنگتن پست اخیرا به نقل از هوارد تیچر نوشت: «امریکا با ارسال میلیاردها دلار اعتبار، در اختیار گذاشتن اطلاعات و پیشنهادها و نصایح نظامی به عراقی‌ها و نظارت مستقیم از طریق یک کشور ثالث بر خریدهای تسلیحاتی عراق کمک‌های شایانی در جنگ به عراقی‌ها کرد.» (خبرگزاری ایسنا روزنامه‌ی واشنگتن پست، مایکل دابس، چهارشنبه 11 / 10 / 81).
[436] مشاور کمیته روابط خارجی سنای امریکا درباره‌ی فروش تجهیزات به عراق می‌گوید: «این عمل امریکا به منظور تنبیه ایران و باز کردن راهی برای خروج عراق از بن‌بست موجود می‌باشد و ایران، در جنگ با عراق از برتری محسوسی برخوردار است و این واقعه ناخوشایندی برای امریکاست.»
(محمد درودیان، خونین‌شهر تا خرمشهر، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ ششم، 1380 ص 177).
[437] مأخذ 3، ص 3.
[438] همان.
[439] کاسپار واینبرگر وزیر دفاع وقت امریکا با تأکید بر اینکه «ایرانی‌ها تهدیدی جدی علیه کشورهای خاورمیانه بودند می‌گوید عراق نیز به سهم خود مایل بود تا روابط را با امریکا بهبود بخشد لذا طولی نکشید که آمریکا ششمین شریک تجاری عراق شد و بغداد برای اولین بار از بیست شرکت امریکایی جهت شرکت در نمایشگاه بازرگانی بغداد دعوت به عمل آورد. تجارت بین دو کشور در سال 1983 به یک میلیارد دلار رسید که از این رقم 435 میلیون دلار به صورت اعتبارات امریکا در زمینه محصولات کشاورزی بود.»
(کامرون.ر - هیوم، سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ترجمه هوشنگ راسخی عزمی ثابت، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران 1376، ص 85).
[440] روزنامه انتخاب، 14 / 10 / 1381، ص 8.
[441] وفیق السامرایی، ویرانی دروازه‌های شرقی، ترجمه عدنان قارونی، مرکز فرهنگی سپاه، تهران، 1377، ص 89 و 90.
[442] همان.
[443] وفیق السامرایی در مصاحبه اخیر خود با شبکه‌ی تلویزیونی الجزیره قطر گفت: «ارتباطات در اواخر سال 1981 به صورت غیرمستقیم از طریق اردن آغاز شد.» وی افزود: «برای اولین‌بار من اکنون از اردن نام می‌برم.»
(روزنامه‌ی یاس نو، 16 اسفند 1381، ص 14).
[444] همان.
[445] همان.
[446] همان، ص 139.
[447] سید فاروق حسنات در مقاله‌ی «جنگ در خلیج فارس و شش قدرت» درباره‌ی کمک‌های امریکا به عراق می‌نویسد: «ایالات متحده نه تنها سلاح‌های پیچیده به طور مستقیم یا از طریق هم‌پیمانان عرب خود در اختیار عراقی‌ها گذاشت، بلکه اطلاعات جاسوسی نیز از طریق ماهواره‌های خود به این کشور می‌داد.»
(بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، تهران، 1368، جلد دوم، ص 437).
[448] وفیق السامرایی، مصاحبه با مجله الحیات، بولتن فرماندهی نصر، 26 / 1 / 1377، ص 16.
[449] همان.
[450] اطلاعات ارسالی به عراق بعدها در هدف‌گذاری عراق برای حملات هوایی به تأسیسات صنعتی و اقتصادی ایران و اطلاع از نتایج حملات موشکی به شهرها بسیار مؤثر بود.
(محسن صفری، ما اعتراف می‌کنیم، حوزه‌ی هنری، زمستان 1370، ص 72، به نقل از هفته‌نامه المجله چاپ دمشق).
[451] علیرضا لطف‌الله‌زادگان، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد 20، عبور از مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 87، گزارش روز 6 / 4 / 1361، روزنامه الشرق الاوسط.
[452] جودیت میلر و میلروی، از تکریت تا کویت، ترجمه حسن تقی‌زاده میلانی، انتشارات کویر، تهران، 1370، چاپ دوم، 155 و 156.
[453] نک: نهضت‌های آزادی‌بخش در گذرگاه انقلاب اسلامی، گزارش سمینار سراسری نهضت‌های آزادی‌بخش جهان در هتل استقلال تهران، واحد نهضت‌های آزادی‌بخش سپاه، آبان 1361، چاپخانه دفتر انتشارات سازمان انرژی اتمی ایران.
[454] اکبر هاشمی رفسنجانی، «پس از بحران» (خاطرات 16 / 3 / 1361)، روزنامه جمهوری اسلامی، 5 / 3 / 1380، ص 8.
[455] مسعود اسداللهی، از مقاومت تا پیروزی، تاریخچه حزب‌الله لبنان، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اندیشه‌سازان نور، تابستان 1379، ص 60 و 61.
[456] سردار رشید مسئول ستاد عملیات جنوب بود که در عملیات فتح‌المبین و بیت‌المقدس فرماندهی قرارگاه فتح سپاه را به عهده داشت.
[457] آقای هاشمی در کتاب خاطرات خود تاریخ پرواز اولین هواپیما را روز شنبه 22 / 3 / 61 ذکر می‌کند.
(روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، یکشنبه 6 / 3 / 1380، ص 8).
[458] مأخذ 16، ص 109، گزارش 8 / 4 / 1361، ضمیمه گزارش.
[459] دفتر نشر معارف انقلاب با همکاری سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، خطبه‌های جمعه سال 1361، جلد دوم، بهار 1376، ص 288 و 289، خطبه دوم 28 / 3 / 1361.
[460] حزب جمهوری اسلامی، خطبه‌ها و جمعه‌ها، جلد چهارم، دی‌ماه 1362، ص 322، خطبه دوم 28 / 3 / 1361.
[461] حزب توده، ایران جلسه پرسش و پاسخ، 20 / 6 / 1361، ص 24.
[462] روزنامه کیهان 22 / 3 / 1361، پیام به مناسبت شهدای ایلام، ص 3.
[463] همان.
[464] مأخذ 18، ص 232.
[465] البته در تابستان سال 1385 شهید محمد منتظری بسیاری از نیروهای داوطلب ایرانی را برای پشتیبانی از آرمان فلسطین به لبنان اعزام کرد. وی معتقد بود که در جنگ اسلام با صهیونیسم نباید اجازه داد که صهیونیست‌ها به پشت مرزهای ایران برسند، بلکه باید در پشت مرزهای اسرائیل با صهیونیست‌ها جنگید و بهترین جبهه برای این کار جنوب لبنان بود.
(از مقاومت تا پیروزی، ص 45).
[466] از مقاومت تا پیروزی، ص 62، به نقل از حسین بهزاد، در انتهای افق: زندگی‌نامه شهید متوسلیان - بنیاد شهید 1376، ص 290.
[467] محسن رضایی، سلسله درس‌های دوره عالی جنگ سپاه، 1373.
[468] مأخذ 25.
[469] مأخذ 22، ص 263 و 264، 23 / 3 / 1361، جلسه علنی مجلس شورای اسلامی.
[470] مأخذ 17.
[471] مأخذ 17.
[472] مأخذ 16، ص 392، گزارش روز 4 / 5 / 1361.
[473] مأخذ 22، ص 285، خطبه دوم 28 / 3 / 1361.
[474] همان، ص 288.
[475] این موضوع در مبحث عقب‌نشینی عراق در صفحات بعد بررسی می‌شود.
[476] اکبر هاشمی رفسنجانی، عبور از بحران، دفتر انتشارات معارف انقلاب، 1378، ص 674.
[477] صحیفه نور، جلد 16، ص 217، پیام امام خمینی، 6 / 4 / 1361.
[478] بنا به شواهد و قرائن موجود اصل تصمیم‌گیری برای اعزام نیرو به لبنان در یک واکنش شتابزده و در جلسه سران سه قوه انجام گرفت و به نظر می‌رسد امام از این تصمیم‌گیری اطلاعی نداشتند. چنان که آقای هاشمی در کتاب خاطرات خود نوشته که در روز 18 خرداد در ملاقات با امام درباره درگیری‌های لبنان مشورت کرده است (روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، 5 / 3 / 1380، ص 8) حال آنکه تصمیم‌گیری در 16 خرداد انجام و هیئت روز 17 خرداد عازم سوریه شد.
[479] مأخذ 22، ص 299 و 300.
[480] مأخذ 22، ص 300.
[481] سایت اینترنتی «ملی - مذهبی» به نقل از کتاب نقش سازمان ملل در جنگ ایران و عراق، منوچهر پارسادوست، ص 318.
[482] همان.
[483] مأخذ 19، 6 / 3 / 1380، گزارش 20 / 3 / 1361.
[484] مأخذ 16، ص 204، گزارش 20 / 4 / 1361.
[485] مأخذ 43.
[486] مأخذ 16، ص 109، گزارش 8 / 4 / 1361، ضمیمه گزارش، غلامعلی رشید.
[487] همان.
[488] همان.
[489] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «نشریه گزارش‌های ویژه»، شماره 93، 31 / 3 / 1361، ص 2، رادیو صوت الجماهیر ساعت 30 / 19، خبرگزاری جمهوری اسلامی 30 / 3 / 1361.
[490] صدام در جای دیگری از سخنان خود می‌گوید: «ما با وضعی مواجه شدیم که هیچ ملتی سابقا آن را ندیده بود. دولتی برای دفاع از خویش داخل سرزمین دولت دیگر شده بود و در ضمن آماده عقب‌نشینی از این سرزمین بدون هیچ شرطی بود. شرط ما فقط اعتراف به حاکمیت و حقوق خویش بود.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه ویژه، شماره 93، 31 / 3 / 1361، ص 3 و 4، به نقل از رادیو صوت‌الجماهیر ساعت30 / 19، 30 / 3 / 1361).
[491] همان، ص 3.
[492] همان.
[493] شهید رجایی در سال 1360، پس از آنکه هیئت‌های صلح بدون پیشنهاد جدید و تنها با تأکید بر اتمام جنگ برقراری آتش‌بس به ایران می‌آمدند اعلام کرد اگر هیئت‌ها پیشنهاد جدیدی ندارند به ایران سفر نکنند، ما سرنوشت جنگ را در جبهه‌های جنگ مشخص خواهیم کرد.
[494] همان، ص 3 و 4.
[495] همان، ص 2 و 3.
[496] همان، ص 10.
[497] همان.
[498] همان، ص 9 و 10.
[499] همان، ص 6 و 7.
[500] همان، ص 8.
[501] همان، ص 6 و 7.
[502] همان، ص 6.
[503] همان، ص 6 و 7.
[504] همان، ص 8.
[505] همان، ص 7.
[506] همان، ص 4 و 5.
[507] همان، ص 6.
[508] همان، ص 12 و 13.
[509] همان، ص 11.
[510] همان، ص 12.
[511] همان، ص 11.
[512] مأخذ 16، ص 81، گزارش 6 / 4 / 1361.
[513] مأخذ 16، ص 99، گزارش 8 / 4 / 1361.
[514] مأخذ 16، ص 128، گزارش 11 / 4 / 1361، صالح عمرالعلی نماینده دائم عراق در سازمان ملل.
[515] مأخذ 16، ص 50، گزارش 2 / 4 / 1361.
[516] مأخذ 16، ص 142، گزارش 13 / 4 / 1361.
[517] مأخذ 16، ص 193 و 194، گزارش 19 / 4 / 1361.
[518] پس از عملیات رمضان صدام در سخنانی عقب‌نشینی عراق از خاک ایران را یک مانور نامید. آقای هاشمی در نماز جمعه در سخنانی در این باره گفت: «صدام گفته بود که ما با یک «مانور» از ایران بیرون رفتیم و روی این مسئله چقدر تبلیغ کردند. بارها و بارها گفتند صدام عمل مثبتی انجام داده ولی ایران مخالفت می‌کند. ایران صلح‌طلب نیست ولی صدام یک قدم اساسی در راه صلح برداشت!»
(خطبه‌های نماز جمعه سال 1361، جلد سوم، دفتر نشر معارف اسلامی با همکاری سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، بهار 1376، ص 98، خطبه دوم 16 / 7 / 61).
[519] مأخذ 16، ص 418، گزارش 7 / 5 / 1361.
[520] مأخذ 16، ص 143، گزارش 13 / 4 / 1361.
[521] مأخذ 16، ص 143، گزارش 13 / 4 / 1361.
[522] مأخذ 16، ص 351، گزارش 31 / 4 / 1361.
[523] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش لحظه به لحظه عملیات رمضان»، شماره 7، نطق صدام در رادیو صوت الجماهیر، 26 / 4 / 1361، ص 76.
[524] مأخذ 16، ص 431، گزارش 8 / 5 / 1361.
[525] عزت ابراهیم نایب اول صدام در 13 تیر 1361 و تنها 4 روز پس از اتمام زمان عقب‌نشینی از خاک ایران و تقاضای آتش‌بس، طی سخنانی در جمع رهبران جبهه عربی آزادی‌بخش اهواز می‌گوید: «عراق پایگاه انقلاب عربی اهواز، به شمار می‌آید و مبارزه رهایی‌بخش شما را نمونه‌ای از مبارزات آزادی‌خواهانه ملتی می‌داند که برای به دست آوردن حقوق خود در سرزمینش تلاش می‌کند.»
(اصغر جعفری ولدانی، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران 1368، ص 593).
[526] مأخذ 16، ص 66، گزارش 4 / 4 / 1361.
[527] همان.
[528] مأخذ 16، ص 92، گزارش 7 / 4 / 1361.
[529] خاک‌ریزهای مثلثی به دلیل مشخصه‌ای که برای پدافند از هر سمت داشت و امکان استقرار تجهیزات زرهی، در آنها، به نظر می‌رسید بر اساس آخرین ابتکارات مهندسی و با هدف ایجاد خط پدافندی مطمئن، در حال احداث است. در شناسایی از مواضع دشمن چنین ارزیابی می‌شد که پس از تکمیل این مواضع دور زدن و غافلگیر کردن دشمن کار بسیار دشواری خواهد بود (روز شمار جنگ جلد 20، ص 92 - 91، گزارش قرارگاه کربلا 7 / 4 / 61).
[530] مأخذ 16، ص 101 و 102، گزارش 8 / 4 / 1361، گزارش شهید معینیان مسئول اطلاعات سپاه در قرارگاه کربلا.
[531] مأخذ 16، ص 48 و 49، گزارش 2 / 4 / 1361، واحد اطلاعات لشکر 5 نصر و قرارگاه کربلا.
[532] این اطلاعات را امریکایی‌ها تهیه می‌کردند و در اختیار عراق قرار می‌دادند.
[533] مأخذ 16، ص 251، گزارش 21 / 4 / 1361.
[534] مأخذ 16، ص 120، گزارش 10 / 4 / 1361.
[535] مأخذ 16، ص 134 و 135، گزارش 12 / 4 / 1361.
[536] مأخذ 16، ص 147، گزارش 4 / 4 / 1361.
[537] مأخذ 16، ص 101، گزارش 8 / 4 / 1361.
[538] مأخذ 16، ص 100، گزارش 8 / 4 / 1361.
[539] مأخذ 16، ص 93، گزارش 7 / 4 / 1361.
[540] مأخذ 16، ص 99، گزارش 8 / 4 / 1361.
[541] مأخذ 16، ص 56، گزارش 3 / 4 / 1361.
[542] مأخذ 16، ص 147 و 148، گزارش 14 / 4 / 1361، به نقل از خبرنگار خبرگزاری فرانسه که از قصر شیرین بازدید کرده است.
[543] همان، ص 101، گزارش 8 / 4 / 1361.
[544] دشمن در ابتدای جنگ در حدود 15000 کیلومتر مربع از سرزمین ایران را به اشغال درآورد. صدام در بیانیه‌ی خود 20000 کیلومتر مربع اعلام کرد. در برخی از منابع از جمله در کتاب کردزمن هم 20000 کیلومتر مربع آورده شده است؛ ولی به گفته‌ی سردار سرلشکر غلامعلی رشید این مقدار مبالغه‌آمیز است و احتمالا صدام برای توجیه شکست خود بر این عدد تأکید می‌کند. در هر صورت طی 8 ماه و در 4 عملیات حدود 10000 کیلومتر مربع از مناطق اشغالی آزاد شد و از 5000 کیلومتر مربع باقی مانده، 2500 کیلومتر مربع را عراق عقب‌نشینی کرد و حدود 2500 کیلومتر مربع همچنان در اشغال عراق باقی ماند.
[545] معاونت عملیات و اطلاعات ستاد کل نیروهای مسلح، بهمن 1367، ص 3.
[546] اکبر هاشمی رفسنجانی «پس از بحران»، روزنامه جمهوری اسلامی 6 / 3 / 1380، ص 8، خاطرات روز جمعه 21 / 3 / 1361.
[547] همان، روزنامه جمهوری اسلامی 4 / 3 / 1380، ص 8 خاطرات روز پنج‌شنبه 20 / 3 / 1361.
[548] صحیفه نور، جلد 16 ص 198، بیانات امام خمینی، 23 / 3 / 1361.
[549] همان.
[550] امام در ملاقات عمومی با مردم ضمن اشاره به سخنرانی صدام طرح پرسش کردند که «من نمی‌دانم دیشب این اعلامیه‌ای که صدام داده است خیلی طولانی است آقایان ملاحظه کردند، اگر ملاحظه نکردند، پیدایش کنند.».
[551] مأخذ 101، ص 214.
[552] مأخذ 101، ص 214.
[553] مأخذ 101، ص 214.
[554] مأخذ 101، ص 212.
[555] مأخذ 101، ص 213.
[556] مأخذ 101، ص 213.
[557] مأخذ 101، ص 213.
[558] اکبر هاشمی رفسنجانی «پس از بحران»، روزنامه جمهوری اسلامی، 8 / 3 / 1380، ص 8، سه‌شنبه 1 / 3 / 1361.
[559] همان.
[560] مأخذ 16، ص 39، گزارش 1 / 4 / 1361.
[561] روزنامه کیهان، 3 / 4 / 1361، ص 3.
[562] همان.
[563] همان.
[564] مأخذ 16، ص 102 و 103، گزارش 8 / 4 / 61.
[565] مأخذ 22، ص 370 و 371، خطبه دوم 18 / 4 / 61.
[566] اکبر هاشمی رفسنجانی، «پس از بحران»، روزنامه جمهوری اسلامی، 12 / 3 / 1380، ص 9، گزارش 8 / 4 / 1361.
[567] روزنامه کیهان 10 / 4 / 1361، گفت‌وگوی مطبوعاتی، ص 19.
[568] همان.
[569] سایت اینترنتی «ملی - مذهبی»، زمستان 1380.
[570] مأخذ 16، ص 129، گزارش 11 / 4 / 1361.
[571] روزنامه کیهان، 20 / 4 / 1361، ص 2.
[572] مرتضی منطقی، نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، گروه علوم انسانی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، انتشارات جهاد دانشگاهی، دانشگاه تهران، 1372، ص 174 و 175.
[573] خبرگزاری جمهوری اسلامی «نشریه گزارش‌های ویژه»، 3 / 4 / 1361، نیویورک تایمز، 2 / 4 / 1361.
[574] همان، 10 / 4 / 1361، خبرگزاری آسوشیتدپرس 9 / 4 / 1361.
[575] مأخذ 16، ص 50، گزارش 2 / 4 / 1361.
[576] مأخذ 16، ص 76 گزارش 5 / 4 / 1361.
[577] مأخذ 16، ص 51 گزارش 2 / 4 / 1361.
[578] مأخذ 16، ص 52 گزارش 2 / 4 / 1361.
[579] افرایم کارش، «جنگ ایران و عراق یک تجزیه و تحلیل نظامی»، نشریه ادلفی پی‌پر، بهار 1978، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تایپ و تکثیر معاونت اطلاعات و عملیات ستاد کل، دفتر مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 28.
[580] مأخذ 16، ص 97، گزارش 7 / 4 / 1361.
[581] مأخذ 16، ص 145، گزارش 13 / 4 / 1361.
[582] مأخذ 16، ص 159، گزارش 15 / 4 / 1361.
[583] مأخذ 16، ص 150، گزارش 14 / 4 / 1361.
[584] مأخذ 16، ص 87، گزارش 5 / 4 / 1361.
[585] همان.
[586] مأخذ 16، ص 43، گزارش 1 / 4 / 1361.
[587] مأخذ 124، ص 13 و 14، به نقل از خبرگزاری لندن، 27 / 12 / 1360.
[588] مأخذ 22، ص 5 و 6.
[589] اکبر هاشمی رفسنجانی «پس از بحران»، روزنامه جمهوری اسلامی، 23 / 2 / 1380، گزارش جمعه 20 / 1 / 1360.
[590] همان، گزارش سه‌شنبه 24 / 1 / 1360.
[591] آقای هاشمی در دفتر خاطرات خود در توضیح این خبر نوشته است: «فضای جنگی کشور و انتظارات بالای مردم و بخصوص رزمندگان به گونه‌ای است که اینگونه پیشنهادات را به استهزاء می‌گیرند و عقب‌نشینی فوری و با قید و شرط را کافی نمی‌دانند و به مسئولان جنگ انتقاد دارند که چرا فورا وارد خاک عراق نمی‌شوند. ما وقت زیادی صرف قانع کردن این گونه افراد می‌کنیم»
(روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، 25 / 2 / 1380، ص 8 گزارش روز یکشنبه 29 / 1 / 1361).
[592] همان، روزنامه جمهوری اسلامی، 25 / 2 / 1380، ص 8 گزارش یکشنبه 29 / 1 / 1361.
[593] همان، گزارش دوشنبه 30 / 1 / 1361.
[594] همان، گزارش سه‌شنبه 31 / 1 / 1361.
[595] همان.
[596] سایت اینترنتی «ملی - مذهبی»، به نقل از کتاب تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی، علی‌اکبر ولایتی، ص 134.
[597] در تاریخ 16 / 4 / 1361 آقای رضایی، فرمانده وقت سپاه، طی سخنانی در اهواز محل گلف می‌گوید سه نامه به آقای خامنه‌ای داده‌اند از سوی عربستان، بیایید به عربستان، یک نفر هم از عراق، بیاید، صحبت کنیم، کشورها می‌گویند تهدید اسرائیل است.جلسه بگیریم و بحث کنیم...
(سردار غلامعلی رشید، مصاحبه اختصاصی).
[598] اکبر هاشمی رفسنجانی «پس از بحران» روزنامه جمهوری اسلامی، 5 / 3 / 1380، ص 8 گزارش یکشنبه 16 / 3 / 1361.
[599] همان.
[600] همان، روزنامه جمهوری اسلامی، 6 / 3 / 1380، ص 8، گزارش جمعه 21 / 3 / 1361.
[601] بنی‌صدر نیز در کتاب خود می‌گوید: «آنها اول گفتند 25 میلیارد دلار و ما گفتیم 50 میلیارد دلار کمتر نمی‌گیریم.»
(جلد اول، ص 310 - 309).
[602] همان، روزنامه جمهوری اسلامی، 5 / 3 / 1380، ص 8، گزارش جمعه 14 / 3 / 1361.
[603] همان.
[604] واحد مرکزی خبر، بولتن 5 / 7 / 1379، ص 6، رادیو فرانسه، 3 / 7 / 1379 ساعت 21:30.
[605] خبرگزاری جمهوری اسلامی، تلکس ویژه، 14 / 8 / 1379، ساعت 18:01، شماره پیام 90B13-01-18.
[606] مأخذ 16، ص 368، گزارش 2 / 5 / 1361.
[607] هفته‌نامه‌ی زحف‌الاخضر، چاپ لیبی به پیشنهاد 25 میلیارد دلاری عربستان اشاره کرده است.
(روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد 20 ص 400، گزارش 5 / 5 / 1361).
[608] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش لحظه به لحظه عملیات رمضان» شماره 15، واشنگتن، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران 2 / 5 / 1361 ص 6.
[609] همان، شماره 18، ص 12، تهران، 6 / 5 / 1361.
[610] شاهزاده خالد بن سلطان (سعودی) در کتاب جنگجوی صحرا می‌نویسد: «ملک فهد در کنفرانس جامعه‌ی عرب در مراکش، طرح عقب‌نشینی کامل نیروهای عراق از ایران و پرداخت غرامت از سوی کشورهای همکاری خلیج فارس به ایران را پیشنهاد کرد، این طرح را عراق پذیرفت ولی ایران رد کرد.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، 14 / 5 / 1376، به نقل از خبرگزاری ملی عراق، بولتن خبرهای عراق، شماره 283، 17 / 5 / 1374، ص 13 - 12).
[611] سایت اینترنتی «ملی - مذهبی»، به نقل از کتاب نقش سازمان ملل در جنگ ایران و عراق، 488.
[612] آقای مارتینز از هلند در مصاحبه با آیت‌الله خامنه‌ای، رئیس جمهور وقت، در پرسش از غرامت به رقم 150 میلیارد دلار اشاره کرده است.
«سایت ملی - مذهبی، به نقل از کتاب مصاحبه‌ها، جلد 2، ص 70 تاریخ مصاحبه 22 / 3 / 1361).
[613] مأخذ 16، ص 174، 173، گزارش 17 / 4 / 1361.
[614] سعید رجایی خراسانی، «مصاحبه مطبوعاتی در سازمان ملل» روزنامه کیهان، 2 / 4 / 1361، ص 2.
[615] مسعود سفیری، حقیقت‌ها و مصلحت‌ها، گفت‌وگو با اکبر هاشمی رفسنجانی، نشر نی، 1378، تهران ص 92.
[616] اکبر هاشمی رفسنجانی، سخنرانی در همایش پیروان ولایت، روزنامه جمهوری اسلامی، 4 / 3 / 1379، ص 3.
[617] همان.
[618] روزنامه جمهوری اسلامی، 6 / 3 / 1377، ص 2، ستون جهت اطلاع.
[619] استودیو شماره 14 جام‌جم، 11 / 6 / 1378، پاسخ به پرسش حاضران در میزگرد.
[620] محسن رضایی، مصاحبه با روزنامه کیهان، سه‌شنبه 19 / 11 / 1378، ص. 8.
[621] محسن رضایی، بازدید از خبرگزاری دانشجویان (ایسنا)، روزنامه صبح امروز، 14 / 12 / 1378، ص 16.
[622] مأخذ 16، ص 77، گزارش 5 / 4 / 1361.
[623] مأخذ 22، ص 172 و 173، خطبه دوم 17 / 2 / 1361.
[624] روزنامه کیهان، 20 / 3 / 1361، ص 17.
[625] صحیفه نور جلد 16، ص 191، بیانات امام خمینی، 23 / 3 / 1361.
[626] همان، ص 192.
[627] همان.
[628] همان، ص 194.
[629] همان.
[630] مأخذ 16، ص 204 و 205 گزارش 20 / 4 / 1361.
[631] میرحسین موسوی، مصاحبه مطبوعاتی در الجزایر، روزنامه کیهان، 30 / 4 / 1361، ص 2.
[632] همان.
[633] مصاحبه با روزنامه البیان، چاپ ابوظبی، روزنامه جمهوری اسلامی ایران، 29 / 1 / 1377.
[634] مأخذ 23، ص 288 و 289.
[635] مأخذ 16، ص 185 و 186، گزارش 18 / 4 / 1361، رادیو امریکا.
[636] اکبر هاشمی رفسنجانی، «پس از بحران»، روزنامه جمهوری اسلامی ایران، 9 / 3 / 1380، ص 9، گزارش یکشنبه 13 / 4 / 1361.
[637] مأخذ 16، ص 185 و 186، گزارش 18 / 4 / 1361، رادیو امریکا.
[638] حسن فتحی، «تلاشهای صلح‌آمیز در 8 سال دفاع مقدس»، حماسه مقاومت، جلد 2، معاونت فرهنگی و تبلیغات جنگ، ستاد فرماندهی کل قوا، زمستان 1369، ص 109.
[639] مأخذ 16، ص 223 و 224 گزارش 21 / 4 / 1361.
[640] همان.
[641] خبرگزاری جمهوری اسلامی، «گزارش لحظه به لحظه عملیات رمضان»، شماره 3، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران 22 / 4 / 1361، ص 3.
[642] همان، خبرگزاری جمهوری اسلامی، دوشنبه 22 / 4 / 1361، ص 2.
[643] همان، ص 3 خبرگزاری جمهوری اسلامی، دوشنبه 22 / 4 / 1361.
[644] مأخذ 16، ص 238، گزارش 22 / 4 / 1361.
[645] همان، ص 236.
[646] مأخذ 16، ص 254، گزارش 23 / 4 / 1361 بیانیه وزارت خارجه.
[647] مأخذ 16، ص 326 و 327، گزارش 29 / 4 / 1361.
[648] همان.
[649] علی‌اکبر ولایتی، روزنامه کیهان، 23 / 4 / 1361، ص 14.
[650] سعید رجایی خراسانی، کنفرانس مطبوعاتی در نیویورک، روزنامه کیهان، 24 / 4 / 1361، ص 19.
[651] محسن رضایی، مصاحبه اختصاصی، 30 / 3 / 1381.
[652] انقلاب اسلامی واقعیتی بود که با اراده مردم ایران تحقق یافت. این رخداد مطلوب کشورهای منطقه و قدرتهای فرامنطقه‌ای نبود ولی در نهایت با مقاومت مردم ایران به واقعیتی انکارناپذیر تبدیل شد. برتری ایران در جنگ نیز به نظر می‌رسد ممکن بود که به عنوان واقعیتی جدید تثبیت و پذیرفته شود.
[653] چنان که در کتاب توضیح داده شد، ارقام پیشنهادی متفاوت و تنها درحد مسئله یا شایعه بوده است و هیچ گاه به نتیجه روشن و قطعی نرسید.
[654] ساز و کار پرداخت غرامت به ایران بر پایه تشکیل صندوق مشترک کشورهای عربی و پرداخت غرامت به ایران و عراق پیش‌بینی شده بود.
[655] نک: پرسش‌های اساسی جنگ، محمد درودیان.